ЎҒРИНИНГ АРМОНИ

Бетакрор шоир Авлиёхон Эшоннинг номи “Оқбура” сайти мухлисларига яхши таниш. Авлиёхон киши дилини тозартадиган ажиб шеърлар ёзишидан ташқари, бадиий таржима билан ҳам кўп машғул бўлади, қирғиз, форсий ҳамда рус тилларидан ўзбек тилиги шеърий ва насрий асарларни ўгиради. Чоп эттирган таржима китобларининг ўзи бир қўлтиқ.

Шу кунларда адибимиз таниқли қирғиз ёзувчиси Тўпчигул Шайдуллаева ҳикояларини таржима қилиб, нашрга тайёрлади. Китоб нашр этилгунига қадар сиз азизларни ундаги айрим ҳикоялар билан ошно этиб туришга қарор қилдик. Қуйидаги ҳикоя – уларнинг биринчиси. Марҳамат, ўқиб баҳра олинг.

ЎҒРИНИНГ АРМОНИ

Ёши саксондан ошган Дуйшан ўғри одатдагидан узоқроқ ётиб қолди. Тезда тузалиб кетаман, деб ўйлаганди, лекин кексалиги туфайли куч-қуввати кетиб, хасталик қаршисида ожиз қолди. Шифо топишига кўзи етмай, тақдирга тан беришдан ўзга иложи қолмади. Олди-ортини ўйлаб, кетадиган кунининг ташвишига тушди.

Умрининг ярмидан кўпини ўғирлик қилиб ўтказган қария у дунёнинг ғамини ётиб қолмасдан олдин, эртароқ ўйлаб кўрса бўларди. Кетишига беш-олти кун қолганда худога ёқадиган қандай иш қилиши мумкин? Эрта-индин ажалга бўйсунса, эл-юртга “Дуйшан ўғри ўлибди”, деб хабар беришади. Бу номга қулоғи ўрганиб қолган бўлса ҳам, ҳозир уят-номусдан ичи куйиб кетди. Ўлими яқинлашган чол “ўғри” деган лақабни эшитгиси келмай, бу сўздан нафратлана бошлади. Ваҳоланки, у бундай ярамас одатидан анча йиллар аввал воз кечганди.

Ўғиллари бир-биридан меҳнаткаш, топармон-тутармон бўлиб улғайишди. Ҳозир Дуйшан қишлоқдаги ўзига тўқ икки одамнинг бири, бироқ шу кунгача “ўғри” деган сўз унинг юрагига чақиртикандай ботиб, чирмовиқдай чирмашиб келяпти.

Дуйшан ўғри ўзининг бўлажак дафн маросимини тасаввур қилиб кўрди. Мана, жаноза намози ўқиб бўлинди. Ўғли ўртага чиқиб халойиққа юзланди: “Отамнинг бировдан қарзи бўлса, мен узаман, кимдир отамдан қарздор бўлса, кечдим…” Сафда турганлар хийла вақт жим қолиб, кейин ёппасига “Отанг ҳаммамиздан қарздор бўлиб қолган, чунки унинг ўғриликка кирмаган уйи қолмаган”, деб юборишса, тобутдаги майитнинг обрўси қоладими? Ўрнидан туриб қочиб кетолмайди-ку! Жанозага келганлардан жавоб кутиб мулзам бўлган ўғли нима қилади?!

Тани-жони соғ бўлиб, эл оралаб юрганда бирор марта туси ўзгармаган Дуйшан ўғри энди ўз ажалини кутиб ётиб, кимнинг уйидан нима ўғирлаганини эслаб кўришга уринди, лекин кўпини унутиб юборибди. Ўйлаб кўрса, унинг ишлаган вақтлари ҳам бўлган экан, лекин доим бир қўли тўғри, бири эса эгри эди. Ҳеч нима топилмаса, кечаси колхознинг қурилиши битмаган фермасидан икки қоп цементни ўмариб келарди, ёки икки кўча наридаги товуқбоқарникидан битта хўрозни қўлтиғига уриб қочарди. Эгаси мингдан ортиқ товуқ ичидан бир хўрози йўқолиб қолганини анча кундан кейин билиб қоларди.

Дуйшан одатига кўра, йиғилиб, уйиб ташланган нарса-буюмларнинг орасидан ўғирларди. Якка-ёлғиз турганига яқин йўламасди. Ўзи ҳар қандай тешикдан ўта оладиган чаққон, ориқ ва кичик жуссали одам эди. Мол-мулкини йўқотган киши бир неча кундан кейин ўғрининг кимлигини билса-билиб, йўқса, гумонсираб юраверарди. Шунинг учун бўлса керак, Дуйшан ўғри бирор марта қўлга тушмади. Тўғри, баъзи жабрдийдаларнинг аризаси туфайли бир-икки марта милиция ходимлари уни тутиб кетиб, айбини далиллай олишмагач, қўйиб юборишганди. Ўшанда жазоланмагани учун энди қаттиқ афсусланиб, ҳузур-ҳаловатини йўқотиб ўтирибди. Қамалиб жазосини олганда, аҳволи ҳозиргидан яхшироқ бўлармиди?..

Дуйшан ўғриликни болалигидан бошлаганди. Биринчи марта Жақип чўпоннинг қўрасидан ўтин ўғирлаб келгани ҳали-ҳали ёдида турибди. Чамаси ўшанда тўққиз-ўн ёшда эди. Отаси қазо қилган йил эди. Қишда оила ўтинсиз қолганди. Қишловга кўчиб кетиб, қўрасидан онда-сонда хабар олиб юрган Жақип чўпон ўтин ғарамининг бир четидан озайиб бораётганини бирданига билган эмас. Дуйшан кўкламгача ўша қўрага бир неча марта борди. Шундай катта ғарамдан озгина олса ҳеч нарса қилмайди, деб ўйлаганди бола.

Дуйшан улғайган сайин уйида йўқ нарсаларни бошқаларникидан олишга ўрганди. Балки ўшанда онаси уни қаттиқ койиб, бу ишнинг уят эканлигини қулоғига қуйганида бундай ёмон иллатнинг олди олинган бўлармиди? Энди ўйлаб кўрса, тирикчилик оғир бўлгани учун азият чекиб юрган онаси боласининг қилмишини сезиб юрса ҳам, билмаганга олган экан. У пайтларда Дуйшан ўғрилик нималигини яхши англаб етмаганди. Бирдан-бир билгани – уйида йўқ нарсалар бошқаларда бор, баъзиларда эса жуда ҳам мўл.

Дастлаб етим боланинг майда-чуйда нарсаларни ўғирлаб юрганига қишлоқдагилар ҳам кўз юмишди. Нега ундай қилишди? Ҳеч бўлмаганда, кечаси уйдан қоп кўтариб чиқиб, ярим соатдан кейин ўтин кўтариб келганида онаси, жойи жаннатда бўлгур онаси, қўлига бир урмайдими?!..

Энди тўшакда ётиб қолган Дуйшан ўзининг шу кўйга тушишига онасини айбдор қилиб, бошқаларни ҳам бир четдан гуноҳлай бошлади.

Дуйшан ўғри тағин ўзининг жанозасини кўз олдига келтирди.

Унинг жасади тупроққа қўйилгач, ўғли удумга кўра, атрофдагиларга “Отам қандай одам эди?” деб мурожаат қилади. Ўшанда ҳамқишлоқлари очиқ айтишмаса ҳам, “Отанг ўта чаққон, учар, қўлга тушмайдиган ўғри эди”, деган гапни хаёлдан ўтказишади. Овоз чиқармай масхараомуз кулиб қўйишади. Ўғли эса халойиқнинг оғзига тикилиб, анча вақтгача жавоб кутиб, ҳеч кимдан яхши сўз эшитолмай бўзрайиб тураверади. Оҳ!..

Дуйшан ўғри хўрсиниб, узоқ вақт шипга термулиб ётиб, кейин ҳамма-ҳаммасидан кўз юмгиси келди. Ўғри бўлгани ёлғонми? Ўғрини ўғри дейишади, ўғри шундай кўмилади-да.

Чолнинг юрагини ваҳима қоплади: нариги дунёга, Ҳақнинг ҳузурига борганда нима қилади? Ўғрилар дўзахга тушади, деб эшитганди. Дўзах оловининг тафти тўшагига етгандай, тун бўйи ҳарорати кўтарилиб, алаҳсираб чиқди. Кейин устидаги кўрпани отиб, дераза ва эшикни очтирди. Ютоқиб-ютоқиб бир пиёла муздек сув ичди.

Кечаси яхши ухлай олмаган Дуйшан ўғри эрталаб учала ўғлини чақиртирди. Чолнинг бахтига фарзандларининг тирикчилиги жуда яхши: каттасининг тикувчилик цехи бор, ўртанчаси туман марказида иккита дўкон очган, кичиги ўзининг катта машинасида шаҳарга юк ташийди.

Дуйшан юрагини ўртаётган ғам-ташвишни болаларидан яширмади:

– Сиздай ўғилларим бўлатуриб, “ўғри” деган ном билан ўлиб кетгим келмайди. Дўзахга тушишимни ўйласам, ақлим шошиб, эс-ҳушимни йўқотяпман. Бунинг бир иложини топинглар. Саноқли куним қолган…

Овози бўғилган Дуйшан бир муддат жим бўлди. Ўғиллари бир-бирига унсиз қараб олишди. Бир оздан кейин катта ўғли Аслан отасининг қўлидан тутиб, унинг юзига тикилди:

– Ота, нима дейсиз, айтинг, истагингизни сўзсиз бажарамиз.

Дуйшан хаста овозда пичирлади:

– Аслан, Азамат, Ойбек, элдан ўғирлаганларимни қайтариб беришим керак…

– Хўп бўлади, ота! Кимдан нима олган бўлсангиз, рўйхатини беринг. Бунинг қийин жойи йўқ, – деди каттаси дарҳол жавоб қайтариб.

– Ота, шошмасдан ёдингизга тушираверинг, – деб кичик ўғли стол устидан қоғоз-қаламни олиб отасига узатди.

– Мен кечқурун келиб олиб кетаман, ота, у ёғидан ҳечам ташвиш чекманг, – деди ўртанчаси отасининг кўрпа-ёстиғини тузата туриб ишонч билан.

“Худога шукур!” деб қўйди Дуйшан учовини кузатар экан.

Ўғиллари ишга кетди. Қоғоз ушлаган Дуйшан яна хаёлга ботди. Эслаб кўрса, ўғрилик қилганига қирқ йилдан ошибди. Баъзан кўп, баъзан оз дегандай…

Дуйшан қоғозга бирор кишининг исми ва манзилини ёза олмади. Қайси бирини ёзади? Ёзадиган бўлса, бир вараққа сиғармиди? Ўғли ҳам кутилмаган иш қилди: отасининг қўлига қоғоз тутқазиб, кечқурун келаман, деб кетди. Кечгача ёзиб битирадиган ишми бу? Буни ҳафталаб, ойлаб ўтириб ёзиб чиқиши керак… Ниҳоят, Дуйшан ўзига “тўхта!” деди. Ахир, бир пайтлар ўғирлаганларини эгасига қайси юзи билан, қандай қилиб қайтариб беради? Шундай қилса, унинг қилмишлари яна ҳамманинг ёдига тушиб, Дуйшан бундан баттар аҳволда қолмайдими? Йўқ, бошқа чорасини топиш керак.

Дуйшаннинг хаёли қочди.

Кечқурун Азамат келганда отаси ухлаб ётганди. У ёстиқ ёнида турган қоғозга ҳеч нима ёзилмаганини кўрди.

Ўша туни Дуйшан ва ўғиллари кенгашиб, ниҳоят, бир тўхтамга келишди. Фарзандлари отанинг ниятини маъқуллашди.

Эртасига Ойбек қишлоқдаги мактаб, шифохона ва мачитга кириб-чиқиб, баъзи юмушларнинг рўйхатини тузиб келди.

Қишлоқда “Дуйшан ўғри савоб ишга қўл урибди”, деган гап тарқалди. “Бояқиш ўғри бир пайтлар олганларини қайтариб бермоқчи бўлибди, шунисига ҳам раҳмат!”, “Қайси ўғри ўз гуноҳини бўйнига олган эди? Дуйшан ўғри бўлса ҳам, ўзимизники. Бундай савоб ишларни қилса, уни кечирмай қаерга ҳам борардик?!“, “Болалигида етим қолгани учун шу йўлга кириб кетган-да…” деган гапларнинг охири кўринмай қолди.

Ўғиллари отамиз учун пулимизни аямаймиз, дейишди. Чунки улар ҳам ўғрининг фарзанди эканликларидан ор қилишарди. Баъзан биров билан жанжаллашиб қолишса, ўғривачча, деб уларнинг бошини хам қилиб қўйишарди.

Ака-укалар шифохонанинг шикаст-рехтини тузатиб, уни адёл ва тўшак билан таъминлаш билан бирга, мактаб спорт залининг устини ёпиб, эшик-ром ўрнатмоқчи бўлишди. Мачит ҳовлисида ичида иссиқ суви бўлган таҳоратхона қуришни ҳам мўлжаллаб қўйишди. Отанинг кўнглини хотиржам қилиш учун бу ишларга кетадиган чиқимни ҳисоблаб, Дуйшаннинг ёстиғи остига пул қўйиб кетишди. Кунлар исигандан кейин иш бошлайдиган бўлишди.

Даста-даста пулни кўрган Дуйшаннинг чеҳраси очилиб, андак куч-қувватга кирди. Икки кун ичида ҳассага таяниб ташқарига кириб-чиқишга ярайдиган бўлди. Яқин кунларда бўйнидаги оғир юкдан ҳалос бўлишини ўйлаб, юзига қизиллик югура бошлади.

Ёз келиб Дуйшаннинг ўғиллари ваъда қилинган ишларни бошлайдиган фурсат яқинлашди… Тунларнинг бирида Дуйшан қандайдир шарпадан уйғониб кетди. Кўзини очиши билан хавотирланиб, ёстиғи остидаги пул солинган тугунга қўл узатди. Топмади. Ўрнидан қўзғалиб, ёстиғини кўтариб қаради: йўқ! Дуйшан ўғри икки қўли билан ерга таяниб ҳайқириб юборди:

– Войдод, Мирлан, Мики, қайдасан, болам?!

Ҳар куни ёнида ётиб юрадиган ўспирин набирасининг кўрпа-тўшаги бўш эди.

– Ҳамма пулни олиб кетишибди! Лоақал, ярмини қолдирмайсанми, инсофи йўқ?! Ким бўлсанг ҳам, илойим, уйинг куйсин, саҳаргача етма!

Дуйшан ҳолсизланиб қолгунга қадар ўғрини қарғади.

– Қараб тур, мелисага айтиб, қаматиб юбормасам, отимни бошқа қўяман. Ҳе, отангни оғзига… Бу ахир, эл-юртга бериладиган пул эди-ку… Болаларим меҳнат қилиб топганди…

Чол йиғлаб юборди. Бошини деворга тираб, ерни муштлади. Охири ўрнидан туришга қурби етмай тўшагига қулади. Боши ёстиққа тегиши билан юраги “шув” этиб кетди. Набираси қаерда? Отангни оғзи…

Дуйшан туйқусдан хаёлига келган фикрдан чўчиб, қаттиқ ташвишга тушди. Боши сирқираб, дармони қуриди. Ўғрини қарғашдан тўхтади. Осмонга қараб ётиб, дармонсизланиб шивирлади:

– Қизиб кетяпман, деразани очинглар, сув беринглар, сув, сув…

Ўғиллари эрталаб уни ҳушсиз ҳолда кўришди. Отамизни пулни ўғирлаганлар калтаклаган, деб ўйлашди.

Дуйшан ўғри ўзига келмай, уч кундан кейин касалхонада вафот этди.

Фарзандлари отани қабрга қўйишгач, кўп ўтмай қишлоқ аҳлига берилган ваъдани бажаришди.

Пулни олиб кетган ўғри эса топилмади.

Қирғиз тилидан Авлиёхон Эшон таржимаси.