Қирғизистоннинг собиқ президентлари учрашуви: Ғоя ва ният яхши, натижачи?
Мамлакатда собиқ давлат раҳбарларининг учрашуви кенг омма муҳокамасига тушди.
Бир кун аввал Қирғизистон президенти Садир Жапаров ўзининг Facebookдаги саҳифасида мамлакатнинг барча собиқ президентлари билан учрашганини маълум қилди. Унинг ёзишича, собиқ давлат раҳбарлари “бир-бирларини кечира олишган”.
Шундан сўнг президентнинг матбуот котиби Эрбўл Султанбаев тарқатган хабарда айтилишича, учрашувда Қирғизистоннинг собиқ президентлари Асқар Ақаев, Қурманбек Бакиев, Рўза Ўтунбаева, Алмазбек Атамбаев ва Сооронбай Жеенбековлар иштирок этишган. Учрашув учун “нейтрал ҳудуд” сифатида Дубай шаҳри танланган.
Эслатиб ўтамиз, мустақил Қирғизистонни ҳозирги президент Садир Жапаровга қадар турли йилларда беш президент: Асқар Ақаев (1991-2005), Қурманбек Бакиев (2005-2010), Рўза Ўтунбаева (2010-2011), Алмазбек Атамбаев (2011-2017) ва Сўўронбай Жеенбековлар (2017-2020) бошқаришган. Бу орада давлат раҳбарлари уч марта куч ишлатиш йўли билан алмашган. Ақаев 2005 йилги давлат тўнтаришидан кейин, Бакиев эса 2010 йилги “инқилоб”дан кейин мамлакатни тарк этишган. Ҳозир Асқар Ақаев Москвада, Бакиев Минскда яшайди.
Бакиевдан кейин вақтинчалик давлат бошқаруви Рўза Ўтунбаевага берилиб, президент лавозимига 2011 йилда Алмазбек Атамбаев сайланган. У ўз муддатининг охиригача ишлаган бўлса-да, кейин собиқ президент мақомидан маҳрум қилиниб, 11 йилга қамалган. У 3,5 йилдан ортиқ қамоқда ўтириб, бир неча кун олдин озод қилинди ва даволангани чет элга жўнаб кетгани маълум қилинди.
Атамбаевни қамоққа ташлаган жонажон дўсти, Сўўрўнбай Жеенбеков президентлик лавозимида уч йил ўтиргач, 2020 йилнинг октябрида ўз лавозимини муддатидан аввал тарк этишга мажбур қилинди. Ўшанда ундан ҳокимиятни тортиб олган Садир Жапаров бугун давлатни бошқармоқда.
Жапаровга бу учрашув нега керак бўлди?
Садир Жапаров бу ҳақда ўзининг Фейсбукдаги саҳифасида қуйидагиларни ёзган:
“Юрт келажаги деб кўкрагимни эзиб келаётган орзуим амалга ошди – элимизнинг, еримизнинг абадий бирлиги учун собиқ президентларнинг бошини бириктириб, бир стол атрофига ўтқаздим. Бугунги глобаллашув даврида ички барқарорликка эга, миллий бирликка интилган ўлкаларгина ривожланиш йўлига тушиб, кучли давлатларга айланаётган давр”.
Садир Жапаров “бир пайтлар буюк давлат қуриб, Евроосиё саҳнасини эгаллаб келган қирғиз халқи бирликнинг йўқлигидан, амал талашиш оқибатида бугун Ўрта Осиёнинг бир бурчагида қолиб кетаётганидан” шикоят қилади. Ҳар ким ўз тарафдорларини қўллаб бугун халқ еттига бўлиниб турганини айтар экан, Жапаров ҳаммани бирлашишга чақириб, шу ниятда собиқ президентларни учрашувга тўплаганини ёзади.
“Албатта… собиқ ўлка бошлиқлари аччиқ гапларни айтишди, қалбида йиғилиб қолган гапларини тўкиб солишди ва ўзлари йўл қўйган камчиликларни бўйниларига олишди. Энг асосийси, улар бир-бирларини кечира олишди. Менинг кўзлаган мақсадим шу эди…”, деб ёзади Жапаров.
Садир Жапаров турк халқларидаги машҳур “Отангни ўлдирганга онангни бер” деган гапни эслатиб, халқни бирлашишга, кечиримли бўлишга ва сабр қилиб, Қирғизистоннинг абадий манфаатларини ўйлаган ҳолда келажак сари сафарни давом эттиришга чақиради.
Шунингдек у собиқ президентларнинг бирортаси хусусида бирор манфаати ва хусумати йўқ экани, улар олдида қарздор ҳам эмаслигини алоҳида таъкидлаган.
Албатта, Садир Жапаровнинг сўзлари самимий эканига шубҳа қилиш учун асос йўқ. У чинданам тоза ният билан, яхшиликни ўйлаб, шу ишга қўл урганига ишонса бўлади. Лекин бу ғоянинг ўзи нақадар амалий ва унинг ижроси қанчалик пишиқ ва пухта ўйланган?
Учрашув ҳақида хабар чиқиши билан интернет тармоғида бу ҳақда бири-бирига зид фикр ва маълумотлар чиқа бошлади.
Атамбаев норози
Биринчилардан бўлиб ўз муносабатини собиқ президент Алмазбек Атамбаев маълум қилди. У ўзининг президент Садир Жапаров ва МХДҚ раиси Қамчибек Ташиев билан учрашувга таклиф қилинганини, у ерда бошқа собиқ президентлар ҳам бўлишидан бехабар бўлганидан нолийди.
“…Мен президент Жапаровнинг яхши ниятларини қадрлайман. Аммо …мамлакатимизда тинчлик ва бирдамликнинг ўрнатилиши билан Бакиевларнинг Қирғизистонга қайтиши иккита бошқа-бошқа нарса. …Жуда кўп қон тўкилган, жуда кўп нарсани унутмаслик керак ва унутиб бўлмайди. Ва, албатта, айбдорлар жавобгарликка тортилиши керак”, деб ёзади у Қурманбек Бакиевни назарда тутиб.
Атамбаевнинг тили ўткирлиги, ўз манфаати йўлида ёлғондан тап тортмаслиги маълум бўлса-да, бу ўринда жуда адолатли бир гапни айтган.
“Аввало қурбонларнинг яқинлари кечириши керак, – дейди у давлатда юз берган қонли воқеаларни назарда тутиб. – Ва умид қиламанки, президент Садир Жапаров мени эшитди ва тўғри қарор қабул қилади”.
Атамбаев учрашувда Қурманбек Бакиев пайдо бўлганини кўргандан сўнг у ерни индамай тарк этганини маълум қилган. Бунгача Атамбаев Қурманбек Бакиевнинг ҳокимиятини ағдаришда ўзининг асосий рол ўйнаганини очиқ айтган. 2010 йилнинг 7 апрелидаги тўнтариш пайтида 90 нафар фуқаро турли ҳолатларда ҳалок бўлган.
Бу икки сиёсатчи бир вақтлар апоқ-чапоқ сафдошлар бўлишган бўлиб, кейинчалик ашаддий душманларга айланишган эди.
Бакиев ҳозирча бу воқеа ҳақида фикрини очиқ маълум қилмаган. Рўза Ўтунбаева ва Сўўрўнбай Жээнбековлар ҳам ҳозирча сукут сақлашмоқда. Лекин кўпчилик бу учрашувдан мақсад айнан Бакиевни мамлакатга қайтариб олиб келиш бўлган деган фикрда. Қурманбек Бакиев суднинг сиртдан чиқарган қарори билан мол-мулки мусодара қилиниб, 24 йилга озодликдан маҳрум қилинган.
Жўғўрқу Кенеш депутати Дастан Бекешевнинг фикрича, Бакиевларни оқлашга уриниш 2020 йилдаёқ бошланган. Унинг фикрича, Бакиевни ватанига қайтариш масаласи ҳақида биринчи галда 2010 йилнинг 7 апрелида ҳалок бўлганларнинг яқинлари ўз фикрларини айтишлари керак.
“Мен унинг оқланишига жуда қаршиман ва умид қиламанки, учрашувда бу ҳақда сўз бўлмаган. Энди масала унинг давлатга олинган мулкини қайтариб беришмаса бўлди, деган гапда қолди”, деб ёзган у ижтимоий тармоқларда.
Ақаевнинг ҳамон бағри кенг
Ўзининг мулойим ва бағри кенглиги билан танилган биринчи президент Асқар Ақаев бу учрашувдан жуда миннатдор эканини маълум қилган. У журналистларга берган маълумотида президент Садир Жапаров ва унинг командасининг ички ва ташқи сиёсат масаласида олиб бораётган ишларини жуда яхши баҳолаган.
Жапаров президентлик қилаётган икки йилда эришилган қатор ютуқларни бирма-бир санаб ўтар экан, Ақаев бўлиб ўтган учрашувни “тарихий аҳамиятга эга, мисли кўрилмаган қадам” дея баҳолаган.
“Учрашувнинг бевосита иштирокчиси сифатида менга шу нарса аёнки, бу иш халқнинг олий манфаатлари ва қирғиз давлатчилигини мустаҳкамлаш ниятида қилинган. Бу ишни амалга оширар экан, Садир Жапаров ўзидан аввалги раҳбарларга нисбатан эҳтимолий ҳафагарчиликларини босиб, ўзининг сиёсий донишмандлиги ва инсоний бағрикенглигини намоён қилди”, – деди Асқар Ақаев “Кактус” нашри билан суҳбатда.
Эслатиб ўтамиз, Ақаев давлатни энг кўп муддат – 15 йилдан ортиқроқ бошқарган. 2005 йилги давлат тўнтаришидан кейин у Москвага қочган. Унга қарши кўплаган жиноий ишлар очилган, лекин далил йўқлигидан қўйилган айбловлар бекор қилинган. Биттагина “Қумтўр” олтин конини ишлатишга доир жиддий даъволар юзасидан тергов билан ҳамкорлик қилишга рози бўлгач, унга Бишкекка келишга рухсат беришган.
Унинг берган кўрсатмалари туфайли Қирғизистон олтин конини хоҳлагандай тасарруф қилаётган Канаданинг “Центерра” компаниясини судда енгиб олиш имконига эга бўлди ва олтин кони тўлалигича Қирғизистонга қайтарилди. Яқинда Олий суд собиқ президентга нисбатан барча айбловлар олиб ташланганини эълон қилди. Лекин Ақаев ҳозирча Москвада илмий иш билан машғуллиги сабабли юртига келиш ҳақида қарор қабул қилмаганини айтган.
Аркадий Дубнов ҳам Бакиевларга қарши
Шуни айтиш керакки, собиқ президент Қурманбек Бакиевдан кўра кўпроқ унинг укалари ва ўғли Максим Бакиевга даъволар кўп. Президентнинг ўзи бир неча йил ичида иқтисодий соҳада жиддий натижаларга эришган бўлса-да, ташқи сиёсатда жуда кўп хатоларга йўл қўйди. Лекин унинг энг асосий камчилиги – беш-олти укаси ва ўғли Максимнинг ўта ҳадларидан ошиб кетишига йўл қўйгани бўлди. Айниқса, катта укаси Жаниш Бакиев энг қонхўр амалдор сифатида тарихда қолди.
Бу ҳақда россиялик таниқли журналист, Марказий Осиё бўйича эксперт Аркадий Дубнов ҳам ўз фикрлари билан ўртоқлашган.
“Қирғизистонда 2010 йилнинг апрелида тўкилган қон учун уни (Бакиевни) кечира олишмайди. Шуни айтиш керакки, менинг ҳам унга шахсий даъвоим бор. Унинг укаси Жаниш Бакиев – аниқ қотил, менинг дўстим, бўғиб ўлдирилган ва ёқиб юборилган таниқли сиёсатчи Медет Садирқуловнинг қони унинг бўйнида”, – деб ёзади Дубнов ижтимоий тармоқларда.
Россиялик экспертнинг айтишича, ҳозир Бакиевни ватанига олиб келиш ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас ва бу ҳақда Жапаров Бакиевнинг ўзига айтган. Бунгача Қирғизистон Бош прокуратураси Беларусь раҳбариятига уни топшириш бўйича бир неча бор расман мурожаат қилган, лекин мамлакат президенти Александр Лукашенко буни қатъий рад этиб келади.
Дубновнинг айтишича, Дубайдаги учрашув тўрт соатча давом этган ва ҳис-ҳаяжонларга тўла бўлган. Бу учрашувдан олдин бир неча ҳафта давомида Жапаров икки собиқ дўстлар бўлган Атамбаев ва Жээнбеков ўртасидаги зиддиятни бироз юмшатишга эришган ва шундан сўнг бу учрашувни ўтказиш куни маълум бўлган. Бунга кўра, Атамбаевнинг учрашув ҳақида хабарим йўқ эди, деган гапи унчалик тўғри эмас.
Ҳозир ким қаерда?
Хуллас, катта шов-шувга сабаб бўлган бу учрашувдан аниқ натижа чиқмагани билан жамиятда бу ҳақда кенг муҳокама бошланди. Одамлар бунинг яхши ва ёмон томонларини тарозига солиб кўриш имконига эга бўлдилар. Келажакда нима бўлишини албатта, вақт кўрсатади. Шуниси аниқки, Садир Жапаров собиқ президентлар ва уларнинг тарафдорларини бирлаштириш учун жуда жиддий қадам ташлади, бунга ҳаракат қилганига энди тарих гувоҳ. Бу ҳам унинг учун катта ютуқ.
Учрашув тугагач, ҳамма иштирокчилар ўз ишлари билан тарқалишди. Садир Жапаров Бишкекка қайтиб, давлат ишлари билан машғул. Пенсиядаги Жээнбековнинг ҳам Бишкекдан бошқа жойда қиладиган иши бўлмаса керак.
Алмазбек Атамбаев даволаниш учун Испанияга кетди. Асқар Ақаев яна Москвада илмий ишлари билан банд. Қурманбек Бакиев Минскка, дўсти Лукашенконинг бағрига ошиққан бўлса, Рўза Ўтунбаева Нью-Йоркка жўнаб кетган.
Ёлғиз президент аёл, 73 ёшни қоралаган Рўза Ўтунбаева бугунги кунда БМТнинг Афғонистон бўйича махсус вакили, БМТнинг Афғонистонга кўмак кўрсатиш бўйича миссиянинг раҳбари лавозимида ишлаяпти. Собиқ президентлар ичидан унга ва Алмазбек Атамбаевга 2010 йилнинг июнида мамлакат жанубидаги қонли воқеалар бўйича саволлар борлиги маълум.
Оқбура, Бишкек.
Расм интернетдан олинди
