АЛЛА ТЎҒРИСИДА АНДАК

“Оқбура” сайтида шу йил 29 июнда каминанинг Жанубий Қирғизистон, жумладан Ўш шаҳрида бешик тўйи маросими ҳақидаги  мақоласи чиққан эди. Мантиқан, бола бешикка солинди. Энди у алла эшитиши керак. Шунинг учун этнографик изланишларимиз давоми алла ҳақида бўлади.

Бола бешикка солинганидан бошлаб то югуриб юрадиган бўлгунича ухлатиш чоғи алла айтилади. Аллани эшитаётган бола осон ухлайди. Гоҳо шундай ҳам бўладики, она чарчагани ё ҳафсаласи келмагани учун алла айтмаса, гўдакнинг ўзи йиғлаб онасидан алла талаб қилади.

Боласини алла айтмайдиган халқ дунёда бўлмаса керак. Албатта, ҳар бир элнинг алласи ўзига хос оҳангда, ўзига мос сўзлар билан ижро этилади. Масалан, русларда бундай қўшиқ “баю-баюшки” деб бошланади, инглизлар ҳам юмшоқ оҳангда “Sleep, baby, sleep. Sleep, baby, sleep”, дея болани тинчлантиришади. Туркманларда “ҳувдилар”, озарбойжонларда „лай-лай“, татарларда „алли-балли“, қорақалпоқларда ,,ҳейя-ҳейя“, туркларда „нинни“, форсларда „лоло“, немисларда „wiegelied», французларда „bekceuse», ўзбек, уйғур ва тожикларда „алла“ деб айтилади. Бошқа туркий халқларда ҳам бешик қўшиғи сўзларида “алла” сўзи салгина тафовутларга учраган ҳолда келади (“алдей” – қирғизча, “Әлди” – қозоқча”).

Ҳар бир инсон дунёга келиб илк эшитган сўзларидан бири – алла. Шунинг учунмикин, “алла” қандайдир сирли хоссага эга бўлиб туйилади.

Ўзбек тилида “алла” юмшоқ талаффуз этиладиган маъноси мавҳум сўз. Ана шу мавҳумлик сабаб, турли замонда у ҳар хил талқин этиб кўрилади. Эллик йилча аввал, Ўзбекистонда атеизм қутурган пайтда алла – Олло(ҳ) дегани, шунинг учун ундан воз кечиш керак, деб талаб қилишган. У замонда бу гапга қарши жўяли бир асос топиш шарт эди, йўқса ўзбекнинг алласи жувонмарг бўлиши ҳеч гап эмасди. Шунда бир гуруҳ миллат фидойилари (кўҳна аллани сақлаб қолиш учун) алла – бу қўшиқ, асли “ялла” дегани, деб чиқишди.

Ҳозир у гаплар туш каби туйилади. Аллага энди бояги таъқибу таҳдидлар йўқ. Шунинг учун уни бемалол  тадқиқ қилиш мумкин, зарур ҳам.

Алла – онанинг қўшиғи. Аммо ашула эмас. Бинобарин, ундан мукаммал қофияланган, бир текис вазнга тушадиган «адабий» матнни талаб қилиш ноўрин. Муҳими, унинг жони бўлсин. Жони эса она юрагидан оқиб чиқадиган оҳанг, мунг, ҳасрат ва илтижо… Деярли сўзсиз қўшиқ.

Бироқ маданият муассасалари уюштираётган, чучмал сценарийлар асосида саҳнага қўйилиб, телевидение элга намойиш қилаётган алла айтиш биринчиликлари орқали, истаймизми-йўқми, аллалар бир қолипга тушиб қолади, «чиройли», аммо шираси йўқ, меҳригиёси йўқ алла айтишга ўтилади.

Она кўксидан келган сут ўзи туққан фарзанд учун жон озиғи бўлгани каби, ҳар бир она ўз боласига ўзи алла тўқигани маъқул, бу алла руҳ озиғи бўлади. Она-боланинг бир-бирига меҳри ҳам шу алла орқали уйғонади, ортиб боради…

Ўшлик ва умуман Жанубий Қирғизистонлик оналар алласи оҳанг ва сўзига кўра бошқа ерлик ўзбек оналари қўшиғидан айтарли фарқ қилмайди.

Алла қандай сўз, қайси калимадан келиб чиққанини тадқиқ этиш фольклор олимлари олдида турган вазифа. Бу тўғрида турли талқинларга дуч келамиз. Жумладан, Зебуннисо Қутбиддинхон қизининг ёзишига кўра, «Алла» сўзи араб луғатида «овутиш, тинчлантириш» маъносини билдиради. Бу эса йиғлаб, хафа бўлаётган чақалоқни овутиш учун айтилган. …Зийрак аёллар ўз куйлари орқали болага Буюк Аллоҳнинг номини сингдириб, руҳий тарбиялайдилар. Яъни алланинг асл шакли «Аллоҳ» зикридир, буни ҳар сафар уйқудан олдин эшитган гўдак ўз Роббини танийди…” (ok.ru›group/52299280285781/topic/62740472728405)

Муаллифнинг фикрини англаш мушкул: у “Алла” сўзи “араб луғатида овутиш, тинчлантириш маъносини билдиради” деятуриб, яна бир жумладан кейин “алланинг асл шакли «Аллоҳ» зикридир”, деб белгилайди. Бамисоли, униси ҳам тўғри, буниси ҳам рост, дегандай.

Бундай талқинлар кўп, ҳар бир халқнинг гўдак ухлатишда айтиладиган она қўшиғи ҳақида юзлаб тадқиқий мақолалар, ўнлаб илмий китоблар бор, улардаги барча фикрларни дарж этиш имконсиз.

Менинг назаримда, алла – энг кўҳна қўшиқ, у тилимиз яралганидан бери бор. Эҳтимол, унинг ҳамма сўзлари қадимгидай сақланиб қолмагандир, аммо оҳанги, айтиш асносидаги эзгинлик ва мунг ўша-ўша. Бу қўшиқдаги “алла” сўзи эса ушбу қўшиқдан бизгача етиб келган энг эски калима. Алла айтила бошлаган даврларда элимиз шомониймиди ё зардўштий, буни билиш мушкул. Қолаверса, ўзбеклар Аллоҳни Оллоҳ деб талаффуз қилади, демак, алла – Оллоҳ сўзидан келиб чиққан дейиш асоссиз (у ҳолда “алла” эмас, “олла” бўлар эди). “Ялла” талқини эса ҳатто мазмунан ҳам тўғри келмайди: буниси шўх, униси эса ҳазин нарса.

Аксар тарихий сўзлар, улар акс эттирган тушунчалар бизга “тўппа-тўғри”, жўн тарзда етиб келмаган. Айримларининг илдизи жуда теран, хийла олис заминларга қараб кетган, осонгина “суғуриб олиш” мушкул. Мозийдан мерос бўлиб етиб келган “алла” ана шундай тарихга, ғалати тақдирга эга калималардан бири. Уни чуқур тадқиқ этиш керак. Шунинг учун ҳам, «алдей, алдей» нақорати – бешик тебратишни англатадиган тақлидий сўздир, деган қирғиз алласи тадқиқотчиларининг жўнгина хулосасига қўшилиш қийин. Ҳамма элларнинг бола ухлатишда айтиладиган қўшиғи русларнинг “баю-бай”и каби тақлидий сўз бўлавермайди.

Биз ушбу мақолада “алла”нинг этимологияси ҳақида ўзга бир талқинни олға сурмоқчимиз. Бунга профессор Ҳамид Ҳошимович Малкондуевнинг “Болқор-қорачой фольклорида қадимги туркий мифология анъаналари” деб номланган икки бетлик тезиси билан танишишимиз сабаб бўлди (см.: «Историко-культурные контакты народов Алтайской общности. I. История. Литература. Искусство». Москва – 1986, сс. 100-101).

Унда олим “болқор-қорачой фольклорида ўғуз-турк мифологиясидаги чақалоқлар ҳомийси Аланаси (варианти – Алхаласи) ҳақида узуқ-юлуқ маълумотлар сақланиб қолган”, деб хабар беради. Гарчи Ҳ.Малкондуев алла сўзининг келиб чиқиши ҳақида оғиз очмаган бўлса-да, Аланаси (Алхаласи) – гўдак болалар ҳомийси бўлгани ҳақидаги маълумот диққатимизни тортди.

Тиббиёт ривож топмаган қадимги замонда одамлар узоқ яшамаган. Гўдаклар айниқса кўп ўлган. Болаларнинг вафоти кундалик оддий ҳодиса эди. Сабаби, эмланмаган гўдакнинг ёш организми касалликларга қарши курашишга ожизлиқ қилган. Одамлар эса боланинг нима сабабдан ўлганини билмай, инс-жинс текканига йўйишган. Бунда ё ўша инс-жинсларнинг ўзига ёлбориб, раҳмини келтиришга уринишган, ёхуд уларни “чалғитиш” учун болаларга Тош, Темир, Пўлат, Ўроқ, Болта, Теша каби қаттиқ нарсалар отини қўйишган (инс-жинслар янглишиб, ўшанга урса-ю, болам омон қолса), у ҳам бўлмагач, ўша инс-жинслардан зўрроқ бўлган турли илоҳларга, пирларга ёлборишган. Аланаси (Алхаласи) ана шундай илоҳ бўлиб, гўдак болаларнинг ҳимоячиси деб билинган.

Қорачойлар ва болқорлар – икки қисмли ягона туркий халқ. Шимолий Кавказ тоғлари уларнинг ватани, яъни туркий ойкумениянинг бир четида, бошқа халқлардан алоҳида яшашган. Маълумки, қўшнилар билан ижтимоий-иқтисодий алоқага камроқ киришган элнинг тили ва урф-одатларида қадимги хоссалар кўпроқ сақланиб қолади. Шу сабабли бу тилда қадимги қипчоқ лаҳжаси хоссалари бисёр. Кўҳна инонч-эътиқод излари ҳам кўп сезилади. Ана шулардан бири – гўдаклар ҳомийси Аланаси (Алхаласи) культи.

Бизнинг фикримизча, Аланаси (Алхаласи) культи шомонийлик ва оловга сиғиниш эътиқодларининг диффузияси натижасида юзага келган. Чунки бир ёқдан, бу илоҳ баланд дарахт устида ё тоғда макон тутгани шомонийликка, бошқа ёқдан эса, унинг марҳаматини қозониш учун олов ёқиш ўтпарастликка тортади. Беморнинг бирон кийими парчасини ёқиб, уни қадим эроний ва туркий анъанага мувофиқ касалнинг бошидан уч бора айлантириш – аласлаш дейилади. Бу удум ўзбекларда ҳозиргача бор (Онам юраги ёрилгудай бўлиб юзимга сув сепди, ҳўл кўйлагимни ечиб ташлаш ҳам эсига келмай, латта ёқиб бошимдан айлантириб ташлади — аласлади”. Абдулла Қаҳҳор. Ўтмишдан эртаклар).

Аласлаш ҳам қурбонлик қилиб, эвазига соғлиқ-омонлик сўрашнинг бир тури, аслида. Бунда латта кийим ё унинг бир қисми назр сифатида ёқилади.

Қушноч (шомон) латта ёндириб, беморнинг теграсидан айлантиради ё кўпинча бирон латта билан унинг танасини силаб чиқиб, сўнг ўша латтани ёқиб ташлайди. Мана шу – аласлашдир. Бу аснода қушноч тинмисиз равишда “алас-алас, алас-алас” деб нидо қилади, яъни Алхаласидан мадад сўраб уни чақириб туради. Алас – Алхаласи худоси номининг ихчамлашган шакли.

Аксар тожик ва ўзбекларда  болани белаш олдидан кичик бир олов ёқиб, уни бешик ичида айлантириб аласлаш одати бор. Ўтмишда бешик ичида уч жойда махсус латта – лўпчик ёндирилган, ҳозир эса кўпинча гугурт чақилиб, чўпи ёниб тугагунча бешик ичидан юргизиб олинади. Бешик ичидан олов ўтказиш пайти ҳам ўша “алас-алас” хитоби айтилади. Яъни инс-жинсларга қарши Алхаласи чақирилади. Бола бешикка белаш олдидан ҳар гал аласланган: олов ёқиб, кичик қурбонлик қилингач, бунинг “эвази”га алла – омонлик тилаб қўшиқ айтилган. Ўтмишда тилак-илтижолар гимн-қўшиқда ифодаланган.

Алхаласига ёв бўлган ёмон инс-жинсларнинг номи эса тилга олинмайди (табу), “бобов” (ёмон ит) дейилади. Аласлаб бўлгач, оналар “Бешикнинг эгаси келди, бобовлар, қочинглар!” деб инс-жинсларни ҳайдаб, кейин болани бешикка ётқизади.

Магик таомиллар реал ҳаётда синкретик ҳолда қўлланади: эътибор қилган бўлсангиз, бугун ҳам айрим маросимлар қадимги шомонийлик ва оташпарастлик анъаналарига мувофиқ адо этилади – қушночлар аласлаш олдидан бисмиллоҳ айтиб, Қуръон оятларидан ўқиб, сўнг қадимги инончлар асосидаги маъжусий амалини бажаради, охирида яна дуо билан якунлайди.

Сўз эса қанча кўп қўлланса, шунча ўзгаради – қисқаради, талаффузи силлиқлашади. Болани бешикка ётқизаётган она ҳам, эътибор берган бўлсангиз, белаб бўлмасданоқ алла айта бошлайди. Унинг ҳар сатрида “алла” сўзи такрор-такрор келади:

Ўзинг менинг дармонимсан, алла-ё алла,

Ҳеч туганмас армонимсан, алла-ё алла.

Армонларим куймасин-а, алла-ё алла,

Жоним болам ўлмасин-а, алла-ё алла.

Бунда, гарчи тилаклар болага билдирилаётган бўлса-да, охиридаги “Алла, ё Алла” деган қайтариқ унинг асл адресатини кўрсатиб турибди. Алла ана ўша гўдаклар ҳомийси Аланаси (Алхаласи)га мурожаат, унга нидо, унга илтижо. Бешикдаги боланинг умрини, бахтини сўраб айтилган тилак. Бироқ бунинг учун бола инс-жинслардан зиён етмай, соғ-омон улғайиши шарт. Ҳар нафасда қайтарилган “алла, ё алла” (эй, Алхаласи!) хитоби қадимда Аланаси (Алхаласи)нинг диққатини тортиш, уни чорлаш учун айтилган. Юқорида айтилганидай, бу сўз ҳам вақт ўтгани сари қисқариб-юмшаган, “алла” шаклига келган.

Аланаси (Алхаласи)нинг номи шомон-қушночлар тилида – “алас”, оналар тилида эса “алла” шаклига ўтгани эса одатий ҳодиса; “алла”, “алас” бўлиб қисқариб-силлиқлашган. Сўз охиридаги сирғалувчи “с” товуши оналар тилида тушиб қолади, чунки сўз “с” деб тугаса, боланинг уйқуси қочади.

Эҳтимол, болқор-қорачойларда бу мифологик образнинг номи уларнинг тилига мослашиб, “Аланаси” (ёки “Алхаласи”) шаклига келгандир, бизда эса бу образ “алас” (ёки “алла”) шаклига яқинроқ айтилган-у, сўнг исломий руҳ устуворлиги натижасида алоҳида илоҳ сифатидаги ўрни хиралашиб, фақат аласлаш ва алла каби қадимий анъана-удумлар ижроси давомида намоён бўлаётгандир?

Нима бўлганида ҳам, “алла” сўзи “Оллоҳ” ёки “ялла” деган калималардан келиб чиқмаган, уларнинг мазмуний яқинлиги ҳам йўқ. У исломдан аввалги даврда юртимизда эътиқод қўйилган гўдаклар ҳомийси Аланаси (Алхаласи)га тавалло қилиб айтилган қўшиқ номидир.

Турган гап, “алла” сўзи ўзбек, тожик ва уйғур тилларига қорачой-болқорлардан кириб келган эмас, балки олис мозийда момоларимиз топинган гўдаклар ҳомийси номининг рудимент сифатида сақланган шаклидир.

Зуҳриддин Исомиддинов