Гуллаб-яшнаётган зўрлик: Эр собиқ хотинини урган, зўрлаган, қулоқ-бурнини кесган

Расман олиб борилаётган “доимий кураш” Қирғизистонда зўравонликнинг пайини қирқа олмаяпти.

Қирғизистонда оилавий, хусусан аёлларга қарши зўравонлик муаммоси кўп йиллардан бери муҳокама қилиб келинади. Ўнлаб лойиҳалар асосида муаммони ҳал қилишга қаратилган тадбирлар ўтказилади, қонунларга тинимсиз ўзгартиришлар киритилади. Лекин…

Сўқир милиция ва “меҳрибон” судьялар

Қирғизистоннинг Чуй вилоятида 39 ёшли “эркак” собиқ хотинини уриб, қулоқ ва бурнини кесиб ташлаган. Воқеа 20-сентябрь куни содир бўлиб, 36 ёшли аёл пичоқ жароҳати билан шифохонага ётқизилган. Мазкур факт Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 130-моддаси “Соғликка оғир зарар етказиш” билан қайд этилган, жиноий иш очилган. Кўрилган чоралар натижасида айбдор ушланиб, вақтинча сақлаш ҳибсхонасига жойлаштирилди. Ҳозирда тергов давом этмоқда.

Одатда бундай хабарлар Қирғизистонда тез-тез бериб турилади. Лекин бу сафар зўравоннинг ўта ҳаддидан ошиб кетганини кўриш мумкин. Хўш, нега аёл ажрашгандан кейин тинч, ўз ҳолича яшай олмайди, нега давлат унинг хавфсизлигини таъминлашга ожизлик қиляпти? Ва ниҳоят, бу аҳвол замонавий, маданиятли миллат ва давлат номига даъвогарлик қилаётган Қирғизистонда қачонгача давом этади? Яна зўравонлик қурбонига қайтамиз.

Соғлиқни сақлаш вазирлиги берган маълумотга кўра, жабрланган аёл кеча ўша куни 11.00 да «юз ва бўйиннинг кесилган яралари» ташхиси билан Умумий тиббий амалиёт марказидан Миллий госпиталга ўтказилган.

Бемор жарроҳ ва микрожарроҳлар иштирокида операция қилинган, лекин уни Туркияда яна операция қилиш зарурлиги айтилмоқда. Бунинг учун албатта, яхшигина пул керак.

Kaktus.media нашри куч тизимларига таяниб, жабрланувчи аёлнинг бунгача собиқ эридан шикоят қилиб уч марта милицияга мурожаат қилганини билдирди.

Маълум бўлишича, эридан ажрашгандан кейин ҳам аёл доимий таъқиб, хўрлашлар остида бўлган, калтакланган, 2022 йилнинг августида эса собиқ эри томонидан зўрланган. Милиция аралашиб, «Зўрлаш» моддаси асосида иш қўзғалган, қўлга олинган гумондор тергов қамоғига киритилган. Лекин, одатда бўлиб келганидек, жиноий иш судга оширилгандан кейин жабрланувчи томон аризасини қайтариб олган. Одатда “кечиргани” ҳақида ариза ёзиш учун қурбонга эркак ва ўзларининг яқинлари босим ўтказишади. Сабаби “уят бўлади”дан тортиб, ўч олиш билан қўрқитишгача экани кўп айтилиб келади.

Бир неча ойдан кейин жабрланувчи яна собиқ эрини «зўрлаш ва талончиликда» айблаб, милицияга мурожаат қилган. Аёл аввалги ҳолатда судда аризасини қайтариб олганига қарамай, милиция яна иш қўзғайди.

Жорий йилнинг 31 январида аёл ўзининг Селекция қишлоғидаги уйида «жинсий тажовузга» учрагани аниқланиб, гумондор яна тергов қамоғига киритилган. Кейинчалик жиноятнинг оғир экани ва қайта такрорланаётганига қарамай, Сўқулуқ туман суди гумондорга нисбатан пробация (қамоқ қўлланмайдиган енгил жазо турлари) қўллаш ҳақида ҳукм чиқарган. Аммо айбланувчи ҳукмдан норози бўлиб, Чуй вилоят судига мурожаат қилган.

Пробация департаменти ҳам шундоғам оғир жиноятнинг оғирлаштирувчи ҳолатлари борлигини ҳисобга олиб, гумондор уларнинг мижози эмаслигини ва унга нисбатан пробация назорати қўлланилмаганини маълум қилди. Қонунга кўра пробация енгил ҳуқуқбузарликларга нисбатан қўлланиб, мақсади – адашиб ёки билмасдан қонун бузиб қўйган кишини қамаб, унинг тақдирини синдирмасликдан иборат.

Воқеа жамиятда қаттиқ шов-шувга сабаб бўлгач, Олий суд матбуот хизмати раис Замирбек Базарбеков мазкур воқеа юзасидан тезкор йиғилиш ўтказганини хабар қилди. Унда айтилишича, жабрланувчининг собиқ турмуш ўртоғига нисбатан ўтган йили “зўрлаш” факти билан жиноий иш қўзғатилган, бироқ судда эътироз аризаси асосида ишнинг қисқартирилгани ёзилган. Лекин бу қонунга зид.

Хуллас, айбланувчига нисбатан “зўрлаш” моддаси бўйича иккинчи бор жиноят иши қўзғатилган. Унга ноқонуний равишда пробация муддатини берган судьяга чора кўрилиши айтилган.

Ё майиб бўлишади, ёки ўлиб қутулишади

Селекциядаги бу даҳшатли воқеа Жўғўрқу Кенешнинг умумий йиғилишида ҳам кўтарилди. Парламент депутатлари воқеа бўйича ИИВ ишини ҳамда бошқа тегишли мансабдорларнинг бепарволиги, оилавий зўравонликларга қарши қонунларнинг кучсизлигини танқид қилишди.

“Ички ишлар вазири креслодан тушиб, оиладаги зўравонлик масаласини парламент даражасида кўтариши керак”, деди депутат Гуля Қўжўқулова парламент йиғилишида.

Унинг ҳамкасби Нилуфар Алимжанова оиладаги зўравонлик муаммоси ижтимоий тармоқларда фактлар пайдо бўлгандагина кўтарила бошлашини таъкидлади. У милициядан гумонланувчига нисбатан чора кўришни талаб қилди. Унинг ҳақоний эътироф этишича, мамлакатда бундай оғир ишлар қаттиқ резонанс юзага келгандагина назоратга олинади. Масъул шахслар ғимирлаб қолишади.

“…Нега аёлларимиз қийналганида ёки вафот этганидагина бундай ҳолатлар назорат остига олинади? Бундай иш учун жазони кучайтириш керак. Милициянинг воқеа жойига бир неча соатдан кейин етиб келгани нотўғри”, – деди Нилуфар Алимжонова.

Қонунга кўра, жинсий зўравонлик учун беш йилдан саккиз йилгача қамоқ жазоси қаралган. Ёш болаларга нисбатан қилинган жинсий зўрлик учун зўравон умрбод қамоқ жазосига тортилиши мумкин. Лекин афсуски, бу қонун деярли ишламайди.

Масалан, 2022 йилда очилган 8 жиноий ишдан бештаси қисқартирилган, яъни, айбдор жазодан қутулиб қолган. Иккитаси бўйича пробация ҳақида ҳукм чиқарилган ва битта иш бўйича айбдор 18 йилга қамалган.

Ўтган йилнинг ёзида эса 13 ёшли қизни гуруҳ бўлиб зўрлашда иштирок этган 34 ва 39 ёшдаги икки милиция ходими бўлгани 15 йилдан қамоқ жазосига ҳукм қилинди холос. Лекин кўп ўтмай, 2023 йилнинг январида суд икки милиционернинг жазо муддатини 9 ва 6 йилга қисқартирди. Қонунга кўра эса улар умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинишлари керак эди.

Хўш, шундан кейин жабрланган бечора аёллар қаерга боришсин, кимга аризланишсин?

Яна бир депутат Гулшаркан Қултаева оиладаги зўравонлик ҳолатларида аёллар ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларига мурожаат қилишади, лекин тегишли ёрдам олишмайди.

“…Муаммога лоқайд муносабатда бўлганимиз сабабли, унинг оқибатларини ҳозир кўряпмиз. Оилавий зўравонлик бўйича барча айбловлар кўрсатилишини ва уларга нисбатан тегишли чоралар кўрилишини талаб қиламан. Йўқса, орадан бироз вақт ўтиб, аёллар ё майиб бўлиб қоладилар, ё ўлиб қолишади”, – таъкидлади Гулшарқан Қултаева.

«Қонунлар ишламайди, милиция ва судлар бефарқ»

Ҳуқуқ ҳимоячилари ҳуқуқ-тартибот ва суд органларининг оила ва аёлларга нисбатан зўравонликка нисбатан лоқайд эканини ва Селекциядаги воқеа бунга яққол мисол бўлишини айтишади.

Бишкекдаги “Сезим” кризис маркази эксперти Суюн Қурманованинг айтишича, аёлларга нисбатан зўравонлик қилган шахсларнинг жазосини енгиллаштириш шундай даҳшатли воқеаларга олиб келади.

«Афсуски, Селекциядаги воқеа биринчиси эмас, аввал ҳам кўп бўлган. Энг ёмони – бунинг  аянчли якунланишига сабаб – бундай зўравонлик содир этганлар ўз вақтида ва тўлиқ жазоланмаяпти”, – дейди у.

Қурманованинг фикрича, суд-тиббиёт экспертизаси ҳам кўп ҳолларда жиноят содир этган шахсга нисбатан “аффект ҳолатида бўлган” деган хулосани бер ишади. “Сезим” кризис маркази тажрибасида бўлган воқеага кўра, Қоракўл шаҳрида ўз хотинини уриб ўлдирган шахсга нисбатан суд-тиббий экспертизасини ўтказган психиатр-экспертлар “аффектив ҳолатда жиноят содир этган” деган хулоса беришган. Оқибатда зўравон суд залидан озод этилган.

“Афсуски , бизда бундай ачинарли ҳолатлар кўп бўлади”, – дейди Суюн Қурманова.

Пайи қирқилмаган фемицид

Қирғизистонда аёллар эрининг, бирга яшаган одами, собиқ эри ва таниш эркакларнинг қўлида ҳалок бўлган воқеалар ҳар йили ўнлаб содир бўлмоқда. Халқаро тажрибада бу фемицид (яъни, аёллар қирғини) деб аталади.

Бу ишга эркаклар аёлларни ёмон кўрганда, гендер асосида таъқиб қилишнинг натижасида ва/ёки давлат гендер зўравонлигига билиб туриб кўз юмган вақтларда боришади.

Фемициднинг асосий мезонлари сифатида аёлларга нисбатан “иккинчи сорт” одами деган ғоя, рашк, “миллий-маданий-диний” қоидалар («аёл қилиши ёки қилмаслиги керак бўлган ишлар»), жинсий муносабатдан ва оила қуришдан бош тортиш, қиз олиб қочиш асосида уйланиш, эркак киши билан бирор бир муносабатни тўхтатиш ва бошқа шу каби сабаблар туфайли ўлдириш киради.

Мутахассисларнинг фикрича, кўп йиллардан бери айтилиб келаётган бу мудхиш, йиртқич кўринишнинг кўпайиб бораётганига асосий сабаб – зўравонларнинг аксарият ҳолларда жазосиз қолиб кетаётганидир.

Human Rights Watch халқаро инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти Селекция қишлоғида содир бўлган воқеадан кейин Қирғизистон ҳукуматига мурожаат қилди. Унда ташкилот қирғиз ҳукуматини “оилавий зўравонлик масаласини иккинчи ўринга қўйишни бас қилиб”, мамлакатда бу соҳадаги вазият аллақачон инқирозга айланганини тан олишга чақирди.

Оқбура, Бишкек.

Иллюстратив расм интернетдан олинди