Қирғизистонда сўз эркинлиги: Жиноий ишлар, қамоқ ва норозилик акциялари

Сўз ва фикр эркинлиги билан ғурурланиб келаётган мамлакатда сиёсий босим кучайиб бормоқда.

Жорий йилнин ўтган тўққиз ойида Қирғизистонда турли адоватни қўзғатишга қаратилган ҳаракатлар учун 22 та жиноий иш қўзғатилган. Бу ҳақда 18 октябрь куни “Қилим шами” жамоатчилик фонди раҳбари Гулшайир Абдирасулова ушбу мавзуга баҳишланган давра суҳбатида маълум қилди.

Ҳуқуқ ҳимоячисининг сўзларига кўра, бу бўлгани Бош прокуратуранинг расмий маълумоти. Яъни, аҳвол бундан да жиддийроқ бўлиши мумкин. Жиноий ишларнинг аксарияти ижтимоий тармоқларда ёзилган постлар асосида қўзғатилган. Жумладан 12 иш судга оширилган.

“Бу аҳвол ташвиш туғдирмоқда. Ушбу моддаларда кўрсатилган тушунчалар ноаниқ. Масалан, миллий қадр-қиммат нима, уни қандай аниқлаш мумкин, қайси ҳолатда хўрлаш бор ва қаерда йўқ?, – дея савол ташлади Абдирасулова.

Бу моддалар 5 йилдан 8 йилгача озодликдан маҳрум этишни назарда тутишини эслатар экан, Абдирасулова бу айбловларнинг етали даражада асосли эмаслигини таъкидлади. Унинг фикрича, жиноий иш қўзғашга асос бўлган ёзувларнинг кўпчилиги тахмин қилинган зўравонликка ёки ҳақиқий зарар етказишга олиб келмайди.

Ҳуқуқ ҳимоячиси журналист ва фаолларни жиноят таъқиб қилишнинг бундай амалиёти халқаро инсон ҳуқуқларини муҳофаза қилиш органларининг диққат марказида турганини таъкидлади ҳамда Қирғизистон ҳукуматининг БМТ тимсолидаги халқаро ҳамжамиятга давлат қонунчилигини халқаро андозаларга мувофиқлаштиришга ваъда берганини қўшимча қилди.

Давра суҳбати давомида “Next TV” телеканали директори Таалай Дуйшенбиевнинг тақдири мисол тариқасида келтирилди. Шу йилнинг сентябрь ойида Бишкекнинг биринчи Май (Первомайский) тумани суди Дуйшенбиевни “миллий адоват қўзғатишда” айбдор деб топиб уни 5 йилга озодликдан маҳрум қилди. Жамиятда юзага келган норозилик кайфиятини ҳисобга олиб, суд уни 3 йиллик муддатга пробация назорати қўллаб, қамоқ жазосидан озод қилди.

Тергов маълумотларига кўра, телеканал “Қозоғистон разведка хизматининг собиқ раҳбарига ишора қилиб, Украина ҳудудида махсус операция давомида гўёки Қирғизистон томонидан Россияга ҳарбий ёрдам кўрсатиш бўйича келишувга эришилгани ҳақида ёлғон маълумот тарқатган».

Сўнгги пайтларда Россия-Украина уруши ва халқаро геосиёсий ўзгаришлар фонида Қирғизистонда ҳам сўз эркинлиги ва фаолларга қарши босим кучайиб бормоқда.

Намойишларга қарши намойиш

Оммавий ахборот вакилларига қарши кучайиб бораётган босим Қирғизистон медиа жамоатчилигини қаттиқ ташвишга солмоқда. Сўнгги пайтларда турли тоифадаги гуруғлар эркин оммавий ахборот воситаларига қарши норозилик намойишларини ўтказа бошладилар. 14-октябрда эса Бишкек шаҳрида сўз эркинлигини ва мустақил ОАВларни ҳимоя қилишга бағишланган акция бўлиб ўтди. Унга фаоллар, журналистлар ва бефарқ бўлмаган оддий кишилар қатнашди.

Норозилик юришига чиққанлар Бишкек темир йўл вокзалидан марказий майдонга қараб юришди. Улар йўл бўйи «Сўзга эркинлик керак», «Эркин Қирғизистон» деган шиорларни айтиб, «Надира Нарматова мандатингни топшир», «Тил кесиш йўқ» деган плакатларни ушлаб туришди.

Бунгача парламент депутати Надира Нарматованинг республикадаги уч мустақил нашрни ёпиш бўйича норозилик чиқишларига раҳбарлик қилаётгани ҳақида гаплар тарқалган эди. Ўзининг шунга ўхшаш ташаббуслари билан танилган депутат бу айбловни рад этган.

Юришга чиққан фаол Рита Қарасартова бугунги (интернет ва глобал ўзгаришлар) замонида кимдир бировнинг оғзини ёпиши мумкин эмас, деб огоҳлантирди.

«Ҳозирги ҳукумат тарихдан сабоқ олмабди. Бироқ давр, имкониятлар олдинга силжимоқда. Бугунги кунда бировнинг оғзини ёпиш мумкин эмас. Бир ердан ёпса, бошқа ердан имкон пайдо бўлади. Биз Қирғизистонда 6 миллион блогермиз. Ҳаммамиз телефонимизни олиб, ёзаверамиз», – деди Қарасартова.

Суриштирувчи журналист Али Тўқтақунов эса айни пайтда кучли журналистларни ва медиаларни йўқ қилиш ҳаракати бўлаётганини айтиб, жамиятни бунга йўл қўймасликка чақирди.

«Биз бу каби ишларга умуман йўл қўймаслигимиз керак… Агар шундай бўладиган бўлса, [ҳокимият] ҳаммамизни бирма-бир қўлга олиб, йўқотади. Бугун эркин оммавий ахборот воситалари оддий халқнинг таянчига айланди. Эркин медиадан бошқа жойда халқ овози чиқмайди. Расмийлар одамларнинг овозига қулоқ солмай қўйган. Шунинг учун биз эркин ОАВни қадрлашимиз керак», – деди Тўқтақунов.

Фуқаролик фаолларидан бири Атай Бейшенбек эса, «бунгача уч медиа ёпилсин деб чиққанларнинг қонунга қарши келган чақириқларига ҳукумат чора кўрмагани савол пайдо қилади», дея таъкидлади.

«Ҳар бир ноқонуний чақириққа, ҳар бир ноқонуний қадамга жавоб берадиган вазият келади», – деб огоҳлантирди у.

Тўпланганлар бир овоздан сўз эркинлигига босимни тўхтатишни, эркин медиаларни қўллаб-қувватлашни талаб қилишди.

Қирғизистонда уч нафар мустақил ОАВни ёпилиши талаб қилинган митинг 13 октябрь куни бўлиб ўтган. Бишкекда, «Азаттиқ», «Клооп» ва Kaktus Media нашрларини ёпиш талаби билан ўтган митингда 30га яқин иштирокчи қатнашди. Улар «Азаттиқ» радиосининг Бишкек шаҳридаги биноси олдида йиғилдилар.

Норози гуруҳ « “Азаттиқ”, “Клооп”, “Кактус” кетсин!», « “Азаттиқ” — халқ душмани», «Нодавлат ташкилотларга йўл йўқ» деган ёзувли қоғозларни кўтариб туришди. Шунингдек улар депутатлардан «чет эл агентлари» тўғрисидаги қонун лойиҳасини қабул қилишни талаб этишди.

Ўзини блогер деб атаган, мамлакатдаги нодавлат ташкилотларга қарши митингларнинг иштирокчиси, акция ташкилотчиси Илимбек Исраилов агар «чет эл агенти» тўғрисидаги қонун қабул қилинмаса, «Азаттиқ» биносини «тошбўрон қилиб, бензин сочиб, ёқиб юбораман», деб таҳдид қилди.

«Сотқин, булар яхшилик қилмайди. […] Kaktus Media — Россиянинг етим югурдаги, “Клооп” билан “Азаттиқ” — Американинг етим югурдаги. Булар Қирғизистонда умуман ёритилмасин. Нодавлат ташкилотлар низомидан чиқиб, бизнинг сиёсатга аралашмоқда», – деди Исраилов.

Митингнинг баъзи иштирокчилари «Азаттиқ» радиосини «бир томонлама маълумот бермоқда» деб айблаб, Боткендаги Қирғизистон-Тожикистон чегарасидаги қуролли можарога ва унинг оқибатларида ҳам айблашди.

Акция ташкилотчилари «Азаттиқ», «Клооп» ва Kaktus Media нашрларига қарши митингни Бишкек шаҳрининг марказий майдонида ҳам ўтказиб, ушбу чақириқлар остига имзо тўплашларини қўшимча қилишди.

Аввалроқ 12 августда депутат Дастан Бекешев ҳамкасби Надира Нарматованинг «Клооп», «Азаттиқ» ва Kaktus Media нашрларини ёптириш бўйича депутатлардан имзо тўплаётганини айтган. Надира Нарматова Бекешев баёнотини «ёлғон» деб таъкидлаб, исботлаб беришини талаб қилган.

Нарматова ҳам бунгача парламентда Россиянинг тажрибасига таяниб, «чет эл агентлари» тўғрисидаги қонунни қабул қилишни таклиф қилган. Бундай қонун лойиҳаси аввал ҳам парламентга киритилган, лекин жамоатчиликдаги жиддий норозиликдан кейин уни депутатлар қабул қилишмаган эди.

Собиқ журналист, депутат Жанар Ақаев сўз эркинлиги масаласини Жўғўрқу Кенешнинг 13 октябрдаги йиғилишида кўтариб, мустақил нашрларни қўллаб чиқди. У “5-10 кишини ёллаб, эркин матбуотга туҳмат қилаётганларни тўхтатишимиз керак”, деб таъкидлади.

Халқ вакили айрим ҳамкасблари ва жамоат арбобларининг «Азаттиқ», «Клооп», Kaktus Media ва бошқа эркин нашрларга туҳмат қилиб, уларнинг ишига тўсқинлик қилаётганига эътибор қаратди. У Конституцияда сўз эркинлигининг тўлиқ кафолатланганини, уни чекловчи қонунлар қабул қилинмаслиги кераклигини қўшимча қилди.

“Ҳар ким ўз ишини қилиши керак. ОАВ қаерда офис очади, қанча одам иш билан таъминланади… Нима буларнинг барчасини шу ерда ўтирган депутатлар ҳал қиладими? Шунгача аралашамизми? Биз бундай паст даражага тушмаслигимиз керак. Ҳар кимнинг ўз иши бор”, – деди Ақаев.

Депутат собиқ президентлар ва ҳукумат амалдорларининг ҳам ўтмишда мустақил матбуотга туҳмат қилишга уринганини айтиб, «бундан ҳеч қандай фойда чиқмаган» деди.

“Ҳукумат вақтинчалик. Мана, эркин ОАВ ва блогерларга туҳмат қилган [амалдор]ларнинг ҳаммаси ҳокимиятни кетгач, ўша ОАВлар остонасида [улардан ёрдам сўраб] кутиб турганини кўрдим”, – дея таъкидлади у.

У қирғиз-тожик чегарасидаги қуролли можаро чоғида мустақил нашр журналистлари Қирғизистон манфаатларини ҳимоя қилганини ҳам таъкидлади.

Бундан ташқари у президент Садир Жапаровни мустақил ОАВларга ён босишга чақирди.

Сиёсатчи, Қирғизистоннинг собиқ бош вазири Темир Сариев эса «Азаттиқ» радиоси халқаро журналистиканинг холислик ва бетарафлик андозаларини сақлаб, икки томонга ҳам бирдек микрофон тутиб келишини таъкидлаб, мустақил медиаларни ёпиш – танқиддан қўрққанларнинггина мақсади деб фикр билдирган.

Босимдан ҳоли бўлмаган ёрқин ҳудуд…

Нисбатан эркинлик мавжуд деб тан олинган Қирғизистондаги мустақил нашрлар ҳам ҳамиша тазйиққа учраб келади. Аввалроқ, 15 сентябрда Ўшнинг марказий майдонида 30га яқин киши «Азаттиқ»нинг шаҳарда идора очишига қарши митинг ўтказишган. Баъзи депутатлар эса бу масалани парламентда ҳам кўтариб чиқиб, таҳририятнинг идора очишига қарши бўлган.

Йил бошида мамлакатдаги таниқли мустақил медиалар: «Клооп», «Азаттиқ» ва Kaktus.Mediaга қарши митинг ўтказилган. 12 сентябрь куни эса «Клооп» нинг идораси жосуслик кузатувига учраган эди.

Мустақил журналист Болот Темиров ва унинг Temirov Live жамоасига қарши таъқиб ушбу босимларга яққол мисол бўла олади. Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси (МХДҚ) раҳбари Қамчибек Ташиевнинг яқинлари ҳақидаги ўтказилган суриштирувлардан сўнг журналистга нисбатан тўртта жиноий иш қўзғатилган. Суд қарори билан Темиров икки айблов бўйича оқланди ва бошқа икки айблов бўйича айбдор деб топилиб, суд залида озод қилинган.

Юқорида айтилганидек, март ойи бошида Next TV’директори Таалай Дуйшонбиев МХДҚ томонидан ҳибсга олинган. Сўнггида у уч йил муддатга пробация назоратига олиниб, суд залидан озод қилинган.

“Чегара билмас мухбирлар” халқаро ташкилотининг 2022 йил оммавий ахборот воситалари эркинлиги рейтингида Қирғизистон 180 давлат ичидан 72 ўринни эгаллаган.

Баённомада Қирғизистонда Марказий Осиёдаги бошқа давлатларга нисбатан сўз ва матбуот эркинлиги борлиги, анъанавий ахборот воситаларига давлат назорати мавжудлигига қарамай, Қирғизистон матбуотида “маълум даражада плюрализм” сақланиб қолгани айтилади.

Рейтингда Қирғизистон 2021 йили 79 ўринда, 2020 йили эса 82 ўринда бўлган.

Шу йилнинг 7 октябрида АҚШ давлат котибининг ёрдамчиси вазифасини бажарувчиси Элизабет Кеннеди-Трюдо билан учрашган Қирғизистон президенти маъмуриятининг ахборот сиёсати бўлимининг етакчиси Дайирбек Орунбеков ҳам оммавий ахборот воситаларининг эркинлиги рейтингида Қирғизистон 7 сафга юқорилаганини эслатиб, буни президент сиёсатининг, жумладан, сўз эркинлигига бўлган муносабатнинг натижаси эканини қўшимча қилган.

Бунга жавобан, Элизабет Трюдо Қирғизистонни ахборот воситаларининг эркинлиги бўйича минтақадаги ёрқин ҳудуд деб атаган.

Аммо Қирғизистонда фаолият олиб бораётган қатор мустақил нашрлар ва ҳуқуқ ҳимоячилари мамлакатда мустақил оммавий ахборот воситаларига нисбатан босимлар мавжуд эканини айтиб келади.

Журналистлар ҳуқуқини ҳимоя қилиб келган “Институт Медиа Полиси” жамоатчилик фонди 2020 йилнинг октябридан 2022 йилнинг мартига қадар Қирғизистондаги матбуот эркинлиги билан боғлиқ вазиятни кузатиб, сўз эркинлиги билан боғлиқ вазият ёмонлашиб бормоқда, деган хулосага келган.

Human Rights Watch ва Xелсинки комиссияси ташкилотлари эса Қирғизистон ҳукуматини мустақил журналистлар ва оммавий ахборот воситаларига нисбатан босимларни тўхтатишга чақирган.

Оқбура, Бишкек.

Расм интернетдан олинди