Азиза Шоназарова: Мақсадга таниш-билиш эмас, китоб ўқиш орқали ҳам эришса бўлади
Колумбия университетидаги биринчи ўзбек профессори илмий изланишларда давом этмоқда.
Икки йил аввал нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунё ўзбекларининг қалбларини фахрга тўлдирган воқеа юз берди. Ўзбекистонлик 33 ёшли олима Азиза Шоназарова ўзбеклар орасида биринчи бўлиб, Колумбия университетининг умрбод профессори лавозимига қабул қилинди. Яъни, профессор ва профессор ёрдамчиси сифатида ишга олинган ходимлар билан тузилган меҳнат шартномасини университет маъмурияти бекор қила олмайди. Бундан мақсад – олимнинг ўз илмий изланишларидаги тўла эркинлигини таъминлашдир.
Азиза Шоназаровани мухлисларимиз билан яқинроқ таништириш мақсадида унинг онаси Сайёра Иргашева билан боғландик. Қалби фахрга тўлган она қизининг ҳамон илмий ишлар билан жуда бандлиги сабабли журналистлар билан мулоқотга вақти йўқлиги айтиб, узр сўради. Биз Сайёра опанинг ўзини суҳбатга тортдик. Уларнинг уч қиз, бир ўғиллари бор, уларнинг ҳаммаси олий маълумотли. Азиза – учинчи қизлари.
Бизнинг маълумот: Азиза Шоназарова Тошкентда туғилиб, оддий ўзбек мактабида ўқиган. Тошкент Шарқшунослик институтидан сўнг Варшава ва АҚШнинг Индиана-Блюмингтон университетларида ўқиган. АҚШнинг Индиана-Блюмингтон, Стенфорд университетларида ва Оксфорднинг исломшунослик марказида маърузалар қилган.
Диншунослик ва Марказий Осиё тарихи йўналишларида фалсафа доктори. Гендер ва Ислом, аёлларнинг Марказий Осиё тарихидаги ўрни, сўфийлик соҳаларида етук мутахассис. Колумбия университетининг умрбод профессори. Сорбонна, Бонн, Пекин, Охайё, Манчестер, Варшава, Иллинойс университетлари билан ҳамкорлик қилади.
Ўзбекистон Республикасининг “Дўстлик” ордени билан мукофотланган. Икки қизалоқнинг бахтиёр онаси.
“…Тошкентлик, оддий, зиёли оилаларданмиз. Мен 36 йилдан буён акушер-гинеколог сифатида ишлаб келаяпман, дадаси қурувчи-муҳандис, ҳозир нафақада… Қанча пул топиб бера олсак, бердик, лекин кўп нарсани ўзи қилган”, – дейди Сайёра Иргашева биз билан телефон орқали суҳбатда.
Келажакда Азизанинг Ўзбекистонга келиб ишлаш эҳтимоллиги ҳақидаги саволимизга Сайёра опа қизининг ҳамон Ўзбекистон паспортига эга эканини, илм соҳасида ватани билан доимий алоқада эканини маълум қилди. Азиза гендер масалалари бўйича республика ҳукумати даражасида маслаҳатчи, Шарқшунослик университетининг фахрий профессори.
“Азиза жуда мақсадга интилувчан. Ҳозир АҚШда, илмий ишлар билан жуда банд, биров билан мулоқот қилишга вақт топмайди. Шу сабабли ижтимоий тармоқлардан ҳам фойдаланмайди. Агар қизимнинг ҳаёти ўзбек ёшларига намуна бўлиб, уларга мотивация берса хурсандман, лекин бошқа гап айтолмайман”, – деди бахтиёр она, лекин бизнинг яна битта саволимизга жавоб берди.
Азиза Шоназарова 2020 йилнинг мартида Ўзбекистон Республикасининг “Дўстлик” ордени билан тақдирланди. Бу воқеа она қалбида “давлатимиз қизимизнинг меҳнатларини баҳоламайдими”, деган савол туғилган пайтда кутилмаганда юз берди.
“Байрам арафасида ишхонамга биров ниқобда кириб келди, қўлида катта гулдаста. Бизда даволанган касаллардан деб ўйлабман. Ортида турган одамга қарай десам, рўпарамда қизим турибди! Кейин билсам, йўл ҳаражатларини давлат тўла ўзига олиб, ўғлим иккаласини Америкадан олиб келишибди. Эртасига, 7 март куни президентимиз унга “Дўстлик” орденини топширди. Кейин Шарқшунослик университетининг фахрий профессори унвони берилди”, – деб эслайди Сайёра Иргашева. – “Икки ҳафта олдин эса президент довонидан қўнғироқ қилишиб, қизимнинг президентимиз Шавкат Мирзиёев билан тушган расмини топширишди. Ўшанда қизим тезда Америкага қайтиб кетганди, кейин пандемия бошланиб кетиб, суратни топшириш кейинга сурилиб кетган экан”.
Илм ўчоғида топилган Бахт
Яратган соф қалб билан илмга интилган Азизани шахсий ҳаётида ҳам жуда чиройли қилиб сийлаган. Турмуш ўртоғи Ғуломжон Варшава университетида ўқиган ўзбекистонлик ёшларнинг биринчиларидан бўлган. Ўзи ҳам илмга ташна бўлган йигит ўзича, “фан доктори бўлишга интилган қизга уйланаман”, деб ният қилган экан.
Варшавада Ўзбекистон бориб ўқиётган талабалардан фақат иккаласи бўлгани учун, икки ёш тезда бири-бирини топишади. Биринчи танишган куниёқ йигит гап орасида Азизадан орзуси ҳақида сўраганда, у фан доктори бўлишни орзу қилишини айтган. Ғуломжон шу заҳоти онасига қўнғироқ қилиб, ўзининг уйланиш учун қиз топгани айтади. Онасининг, у қизни қачондан бери биласан, деган саволига, танишганимизга бир соат бўлди, деб ростини айтиб, жавоб берган.
Азиза турмуш қуришда ҳам жуда омади чопганини, ҳатто қайнонаси билан ҳам бири-бирига жуда ўхшаш эканларини, бир-бирларини жуда яхши тушунишларини айтади. Эришган ютуқларида турмуш ўртоғининг тенгма-тенг хизмати бор эканини айтади.
“Магистратурага кирганимда инглиз тилини илмий иш билан шуғулланиш даражасида яхши билмасдим. Қўлимда эса ўн бир ойлик чақалоғим бор эди”, – деб эслайди ёш профессор журналистлар билан мулоқотда. – Албатта, аёл киши учун илм билан шуғулланиш осон эмас. Чунки оила ишлари мен учун биринчи галда турарди…”
Бизда азалдан илм излашни игна билан қудуқ қазишга қиёслашади. Ёш олима учун докторлик диссертациясини ёқлашга роппа-роса саккиз йил вақт кетди. Кейинроқ, Ўзбекистон телеканалига берган интервьюсида Азиза ўзи эришган ютуқларнинг тенг ярми турмуш ўртоғига тегишли эканини айтади.
***
Мақола учун қаҳрамонимизнинг ўзи билан суҳбатлашиш имкони бўлмагани сабабли унинг Ўзбекистон матбуотига берган интервьюларида билдирган айрим фикрларини келтирамиз.
Илм дунёсига кириб келиши ҳақида. Мактабда ўқиб юрганимда араб ва форс тилларига қизиқиб уларни уйда мустақил ўргана бошладим. Уйимиздаги эски сандиқчада араб ёзувидаги эски қоғозлар ётар, мен уларни ўқиб, билгим келарди. Кўп китоб ўқирдим, чунки ота-оналаримиз доимо шуни уқтириб келишган. Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”ини, рус адабиётини севиб ўқир эдим. Стипендиямни олишим билан унга тўла китоб сотиб олардим. Уйдагилар шундан стипендия олганимни билишарди.
Ютуқлари ҳақида. Буни мен лотореяга чиққан ютуқ эмас, доимий равишда ўз устимда ишлаганимнинг меваси деб биламан. Асли Колумбия университетига талаба бўлишнинг ўзи бахт. Профессор бўлишим эса ота-онамнинг, устозларимнинг, ватанимнинг ютуғи деб биламан.
Илдизим шу ерда, Ўзбекистонда, буни ҳеч қачон унутмайман. Бугун ёшларда илм олиш учун шарт-шароит яхши, илмга эътибор кучли. Менинг талабалигимда бу нарсалар бўлмаган. …Ёшларимиз улкан ютуқларга таниш-билиш билан эмас, китоб ўқишдек оддий йўл билан эришиш мумкинлигига ишонишса, мақсадлари сари тинмай интилишса, мендан да каттароқ ютуқларга эришишади.
Қизлар ва аёллар мавқеи ҳақида. Бизда қизларни ожиза дейишади, улар иккинчи даражали ҳисобланиб, у ёки бу ишни қилишмаса ҳам бўлаверади, ёки илмни турмушга чиққандан кейин қилолмайди, деган фикрлар мавжуд. Лекин менинг ҳам оилам бор, фарзандларим бор, бировнинг рафиқасиман. Бошқаларга ўхшаб келинлик хизматини ҳам қиламан, Америкада туриб ҳам. Шу билан бирга илм билан ҳам шуғулланаман. Шу сабабли қизларимиз ўз устларида ишлашлари керак, ўзларига ишонишлари керак, деб ўйлайман. Бизларнинг салоҳиятимиз жуда катта. Генлармиз кучли, агар ўзимизга ишониб ишлашда давом этсак, менимча бизларни ҳеч қандай тўсиқ ушлаб туролмайди.
Ислом дунёси учун Гендер тенглиги деган тушунча ёт эмас. Унинг Қуръони каримнинг ўзида намоён эканлиги ҳақида муслима олималаримиз жуда кўп тадқиқотлар олиб боришган. Афсуски, буни кўпчилик билмайди. Аёллар ҳақидаги “ожиза” ёки “товуқ мия” деган гаплар қонимизга сингиб кетган. Аёлларни иккинчи даражали кўришимиз, уларга имкониятлар яратиб бермаслигимиз бор. Тарихимизда жуда кўп муслима олимларимиз бўлган. Масалан, XVI асрда Марказий Осиёда тасаввуф илмининг ривожланишига катта хиссасини қўшган Оғойи Бузрук ва бошқаларни айтсак бўлади. Нега жамиятимизда авваллари бундай олималар бўлишгану, ҳозир 21 срда етишиб чиқмаяпти?
Аёл киши оилали бўла туриб ҳам илм қилиши мумкин. Фақат уларга имконият беришимиз керак, бунга етарлича салоҳияти борлигига уларни ишонтиришимиз керак. Биринчи галда интизом бўлиши керак. Шунда ҳамма нарсага улгуриш мумкин. Агар мен АҚШда туриб, чет тилда шу ишни қилган бўлсам, ҳозирги ёшларда Ўзбекистонда туриб, она тилида илм қилиш учун имкониятлар жуда кўп.
Талабаларга, болаларга китобга меҳр қўйишни ўргатишимиз керак. Менимча, биз китобдан йироқлашдик. Китоб яқин дўстимиз эканини яна эслашимиз керак. Беруний, Форобий, Ибн Сино каби аждодларимиз бўлгани қўлларида қалам ва китоб билан буюк даражаларга етишишган, ҳозир ҳам китобсиз илгари силжимаймиз. Шу нарсани талабаларимизга, ёшларимизга ўргатишимиз керак.
АҚШ билан биздаги таълим тизимининг фарқи – у ерда китоб ўқилади. Фақат талаба эмас, профессорлар ҳам китоб ўқишга мажбур. Чунки сиз ўз соҳангизда обрў топиб, уни ушлаб қолишингиз учун, ана шу соҳада юз бераётган барча янгиликлардан бохабар бўлишингиз керак. Бизнинг ўз қобиғимизга ўралиб қолиб кетишимизга сабаб – дунёда юз бераётган янгиликлардан бохабар эмасмиз.
Совет даврини чайнайвериш билан инновация қила олмаймиз. Янгиликка интилишимиз керак. Ўтмишда бизни иккинчи тоифадаги халқ деб ўргатишган, биз ҳам шунга ишониб қолганмиз. Лекин тарихимизда [нафақат эркаклар, балки] олима аёлларимиз ҳам кўп бўлган. Улар паранжи остида ва девор ортида бўлишган эмас.
***
Азиза Шоназарованинг ютуғини яққолроқ тасаввур қилиш учун шуни айтиб ўтиш мумкинки, бугун Колумбия университети дунёдаги халқаро мақомга эга бўлган 18 400 университет ичида рейтинги бўйича 8 ўринда туради. Университетнинг умрбод профессори лавозимига Азиза билан бирга дунёнинг менман деган турли ёшдаги 500 олими даъвогарлик қилган эди.
Биз Азизага ва унинг оила аъзоларига соғлик, тинчлик-ҳотиржамлик тилаб қоламиз. Ёш олиманинг кейинги илмий ишларида бундан да улкан муваффақиятлар тилаймиз.
Абдумўмин Мамараимов, Оқбура, Бишкек.
Расмлар Сайёра Иргашеванинг Фейсбукдаги саҳифаси ва оилавий архивидан олинди
