ФИТНАДАН ЧЕТРОҚДА ТУРАЙЛИК

(ўзбеклигинг қурсин, ўзбегим!..)

Ўзбек деганда Ўзбекистоннинг туб аҳолиси, туркий тиллардан бирида сўзлашувчи халқни тушунамиз. Масалан, ўзбек халқи, ўзбек миллати. Яна, шу халққа тегишлиликни, мансубликни ҳам: Ўзбек хонадони. Ўзбек тили…

Аммо халқимиз тилида ўзбек деган сўзнинг яна бир маъноси бор. Содда, гўл, ишонувчан одамни ўзбек деймиз. Уни янаям жўнлаштириб, ўзвак деб ҳам талаффуз қиламиз. Абдували почча жуда ўзвак одам деса, унинг содда, ишонувчан одамлиги тушунилади. Ўзбеклар ўзининг анойилигидан куйиб, ўзбекнинг ўзи қурсин, гўлайган кўзи қурсин, дея матал ҳам тўқишган. Чунки қув, айёр одам кўзини катта очиб юрмайди. Аланглаш, гўлайиш – содда, гўл одамга хос. Ўнта ўзбекнинг ичига бирон бошқа халқ вакили кирса – тулки бўлармиш, бошқа элдан ўнови турган жойда ўзбек кулки бўлар эмиш, буям бор гап.

Ана шу содда-анойилигимиз туфайли кўп ҳолларда чув тушиб, оғиздаги ошни олдириб, ош ўрнига пушаймон еб юрганимиз-юрган. Чунки биз ўзбекларнинг табиатида жангарилик, қайсарлик, ўжарлик – камроқ, ювош-мўминлик, “андишалилик” эса – кўпроқ.

Ўтган чорак аср давомида бунга хўп амин бўлдик. Масалан, 1991 йилнинг кузида эришилган мустақиллик Қирғизистон халқига айрича кайфият берди. Қирғизистон раҳбарияти ҳам, мустақилликка эришган бошқа республикалар қатори, “бозор иқтисодияти”ни танлаганини эълон қилиб, демократик давлат қуриш режасини билдирди. Аммо сиёсий ирода ва раҳбарлик савияси етишмаслиги тезда сезилиб қолди. Жумладан, Бакиев ва унинг тўдасини қувғин қилишнинг давоми бўлиб Жалолободда – Бакиевнинг ватанида унинг уйи ёндирилди Ана шу энг таҳликали дамда Қирғизистон икки қисмга – Шимолий ва Жанубий Қирғизистонга ажралиб кетиши эҳтимоли кучайди. Шу паллада бир-бирига қарши қаратилган Шимол ва Жанубнинг қаҳр-ғазаби кимнингдир маслаҳати билан ҳеч кутилмаган жойда ўзбекларга қарши йўналтириб юборилди. Бунга бор-йўқ баҳона – “Қирғизистон ўзбекларининг лидериман” деб юрган Қодиржон Ботиров ўз гуруҳи билан Бакиевнинг уйини ёқишда иштирок этгани бўлди. Аслида, бу вазиятда Қ.Ботиров ҳам иложсиз ҳолда эди – бу “тадбир”да иштирок этмаса, “Бакиевга тарафдор” деб талқин қилиниши ва бунда ҳам ўзбекларнинг ёмонотлиққа чиқиши аниқ эди. Ана шу туфайли Қодиржон Ботиров ўз гуруҳи билан тўпалонда иштирок этди ва нафақат айбдор деб, балки “қирғизнинг уйини ёқишга бош бўлган одам” сифатида уруш бошловчиси деб талқин этилди ҳам.

Қаранг-а, қатнашмасанг – айбдор бўласан, қатнашсанг – гуноҳкор. Айбдор деб давлат раҳбарлари, жамият каттаконлари ўзбекни кўрсатади. Ҳатто у ўзини ҳимоя қилишга, бошқаларни огоҳ қилишга уринса ҳам – жиноятчи бўлиб чиқади: тун ярмидан оққанда маҳаллада қирғин бошланиб кетганидан одамларни огоҳ қилиш учун азон айтиб ҳаммани уйғотишга уринган сўфи – жанг бошлашга фатво берган, шунга ундаган одам деб топилади. Ахир, у бирон овулга одамларни етаклаб бориб эмас, ўз кўчасидаги масжидда, бемаҳалдаги тўпалондан одамларни асраб қолишга – уларни яширинишга, жонини сақлашга даъват этиш учун айтмаганми эди азонни? Яъни, Қирғизистонда бўлаётган талотўплар, ишнинг орқага кетишига сабаб – ўзларида аҳиллик йўқлиги эмас, ўзбекларнинг борлиги, бир маданий миллат ўлароқ, барқарор ривожланиб келаётгани эмиш. Ўзбек тежаб-тергаб, кечаю кундуз меҳнат қилиб даромад топса, бойиса – айбдор деб саналади: “нега энди қирғизларнинг юртида ўзбеклар бой яшаши керак?” деб иддао қилинади. Бу – мародёрликка, талончиликка, ўзбекнинг уйини ёқишга, қурган магазини ё ресторанини сувтекин баҳосига “сотиш”га мажбурлашга, бунинг учун ҳар хил таҳдид ва тажовуз қилишга фатво, аслида. Ахир, ўзбек бой яшаётган бўлса, сенинг бирон нарсангни талаб олиб кетиб, шундан бойигани йўқ, меҳнати, ақлини ишлатиши, давлат қонунлари йўл очган чегарадан чиқмаган ҳолда тадбиркорлиги туфайли бой бўлиб, ўзига тўқ бўлиб яшаяпти-ку, дейдиган одам йўқ.

Яна бир айб – ўзбеклар умумий овқатланиш ва савдо соҳасини – “ёғлиқ” жойларни устомонлик билан эгаллаб олишган эмиш, чунки бу соҳаларда бойиш осон эмиш. Ҳозирги бутун ҳаракат – ўзбекларни ана шу сўнгги икки соҳа – умумий овқатланиш ва савдо-сотиқ соҳаларидан ҳам четлатишга қаратилган. Аммо бир савол: ўзбеклар суд ва прокуратура, давлат бошқаруви, ҳарбий иш ва адлия, ишлаб чиқариш, олий таълим ва бошқа соҳалардан, ҳатто… анъанавий равишда давом этиб келган диний маҳкамалардан, мачит-мадрасалардан ҳам четга сурилган бўлса, овқат пишириб сотиш ва савдо-сотиқдан ҳам айрилса… – тирикчилик ўтказиш учун қаёққа боради?

Афсуски, ўзбекларга қарши ҳартомонлама курашиб, уларни ёмонотлиқ қилиб четга суриб, камситиб, хўрлаб, пировардида – миллий ўзига хослигини йўқотишга олиб келиш, “титул миллат” сафига қўшилишга мажбурлаш – давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Шундай бир ҳолда, яна бир савол туғилади – ўзбеклар “ўзбек”лигидан воз кечиб, “титул”ларга қўшилиб кетса… яшаш осонроқ бўлар эҳтимол?

Агар шундай деб ўйласангиз, анойи бўласиз!

Сизгина эмас, сизнинг фарзандларингиз, невара-чевараларингиз ҳам “сарт” атамаси билан сийланасизлар, гўё бу ном бир тавқи лаънат каби ўғлингиздан неварангизга – жами авлодингизга ҳам кўчиб ўтади, иккинчи “сорт кишилари” каби муомала қилинади сизларга, шуни ёдда тутиш керак. Ана шундан кейин нима қиласиз – ихтиёр ўзингизда.

Давлат қуриш, давлатни бошқариш осон эмас. Унга дарров эришиб бўлмайди. Бунинг учун бирмунча вақт керак. Аммо йиллар ўтгани сари Қирғизистон давлатчилиги мустаҳкамланиб, ҳар турли гуруҳбозликлар барҳам топиб, мамлакат эли тинчиб, умуммиллий тараққиёт кучайиши ўрнига, кўп ҳолларда иш орқага қараб кетаётир. Йиллар кетидан ўн йилликлар ўтяпти, бир асрнинг чорагидан ҳам ошиб ўтилди, аммо аҳвол ҳалиям боягидай. Ҳатто, баттарроқ ҳам. Бу ўлкадаги одамларнинг аксари яшашни эмас, кун ўтказишни ўйлайди, шу юртнинг келажаги, эртаси борлигига амин эмас. Бу ҳиссиёт, миллатидан қатъи назар, барчага тегишли – қирғизга ҳам, ўзбекка ҳам, ўрисга ҳам. Мен шу заминни обод қилай, токи бола-чақам шу жойларда эмин-эркин яшасин, деб ният қила олмаяпти. Омонат яшаб тургандай.

Айниқса, сайлов деса, барчанинг юраги шиғиллайди. Нимагаки, ҳар бир сайловдан кейин аҳвол яхшиланиб, мамлакатнинг турли қарашдаги вакиллари орасида қарама-қаршиликларнинг кескинлиги барҳам топиш ўрнига, аксинча кучайиб боряпти. Ҳар сафар ҳокимият алмашиши, ёки Жўқорғи Кенгеш депутатлари сайланадиган кезларда Қирғизистон порох тўлатилган бочкага ўхшаб қолади – қачон, қаердан портлаш бошланаркин, унинг зиёни кимга тегар экан, яна миллатлараро можаролар бошланмасми экан, деган хавотир ёшу қарининг дилини кемиради. Очиғи, сайлов Қирғизистонда “муносабатларга аниқлик киритиш”, “кучлар нисбатини аниқлаш” бошланиб кетадиган палла экани бугун ҳеч кимга сир эмас.

Шундай пайтда мамлакатдаги иккинчи йирик этнос бўлган ўзбеклар, бир сайловчи сифатида, нима қилиши керак? Қандай йўл тутилса, можаро келиб чиқмайди? Кимга овоз берилса, Қирғизистон фуқаролари бўлган ўзбеклар учун оздир-кўпдир, манфаатли бўлади?

Мана шу каби саволлар ўйлантиряпти бугун ҳаммамизни. Ва ҳеч ким уларга олдиндан жавоб беришга қодир эмас. Келажак – номаълум. Шундай экан, биз қўлимизда бўлган маълумотларга таяниб, шунингдек, аввалги йиллар давомида кўрган-кечирганларимиздан хулоса қилиб, айрим мулоҳазаларни сиз азизлар билан баҳам кўрмоқчи бўламиз.

Биринчидан, ким президент бўлиши, номзодлардан қай бири маъқул эканини ҳа биров билмайди. Аммо аниқки, Эшмат акани сайласангиз ҳам ўзбек элига жон койитиб қайишмайди, Тошмат акани сайласангиз ҳам. Буёқда ҳали Қулмат ака, Пирмат ака ва ҳоказо, ўн саккизта валломат мана мен деб майдонга чиқяпти, мени сайласангиз, Қирғизистон деган юртни гуллатаман, фақат мен ватанпарвар, ҳалол ва инсофли одамман, деб кўкрагига уриб турибди.

Аммо… бундайларни кўп кўрганмиз. Ҳеч биридан алоҳида умид қилиб бўлмайди. Бирон киши учун овоз бермоқчи бўлсангиз, маҳаллангизга ким ақча берганини ҳисобга олиб эмас, балки унинг шу пайтгача сиёсат майдонида қилиб келган ишлари билан бир танишиб, сизга, сизнинг элу элатингизга зиёни камроқ текканига, ўзбекларга қарши тиш ғижирлатмайдиганига овоз беринг. Ана шунда ютқазмайсиз.

Иккинчидан, содда ўзбеклигингизга бориб, аллаким учун жон фидо қилиб, сайловолди учрашувлари ва митингларида оғиз кўпиртира берманг, сиз ёқлаб, сиз овоз бермоқчи бўлиб, бошқаларни ҳам шунга даъват этаётганингизда унинг бир неча рақиби борлигини, ўша рақибларнинг вакиллари ҳам шу маъракада ўтирганини унутманг. Биттасини ўзимга дўст қиламан, деб ўнтасини душман қилиб олишингиз мумкинлиги эсингиздан чиқмасин.

Сиз, бошқалар мендан ҳам кўпроқ шунақа гапларни айтяпти-ку, дейишингиз мумкин. Айта берсинлар. Сиз айтманг. Улар – ўзиники, билинмайди, эртасигаёқ тил топишиб кетадилар, аммо таёқ сизнинг бошингизда синиши ҳақиқатга яқин. Ё, ёдингиздан чиқдими? Сиз айтган гаплар орасидан энг қалтисларини “юлиб” олиб, ўша гапларга ўзлари хоҳлагандай тўн кийдириб, сизни бузғунчига чиқаришларидан осони йўқ. Азон чақирган сўфининг куни бошингизга тушиши ҳеч гап эмас.

Сайловга қатнашманг, деяётганимиз йўқ, қатнашинг. Бир фуқаро сифатида иштирок этинг. Кўнглингиз кимга чопса, ўшанга овоз беринг. Аммо аллакимга ён босмоқчи бўлиб, “демократия-ку” деган хаёл билан қизишиб кетиб, паст-баланд тарздаги агитациядан ўзингизни тийинг. Сиз жон койитиб, ҳаммани даъват этиб мақтаган одамингиз эрта-бириси кун сизни “танимаслиги”, ёки қўлининг учини узатиб қўйиши мумкин, холос. Дўстим, дўст эдик-ку қовун узганда, тескари қараб олибсан бўза сузганда, деган матал бекорга тўқилмаган. Уни президент қилиб сайлайсизми, ёки наригисиними, бунинг унча фарқи йўқ – ҳеч қайсиси ўзбек деб жон койитмайди, сайлов олдидан айтилаётган “элим”, “юртим”, “мен учун барча миллат тенг”, деб айтилаётган гаплар – чўпчак.

Демократия одамнинг тилини узун қилади, тили узун бўлишига йўлни кенг очиб беради. Нимагалигини биласизми? Чунки узун тилни бураб, сихга тортиш осон-да. Унутманг, демократия – улар учун, сиз учун эса – йўқ нарса.

Ҳаким Салимқулов