ОЙДАЙ ТИЛИМИЗНИНГ БИТТА ДОҒИ БОР

Бобурнинг машҳур бир ғазали  шундай деб бошланади:                       

Жамолинғ васфини э ой, неча элдин эшиткаймен,

Не кун бўлғай, висолинғға мени дилхаста еткаймен.

Бунда шоир ёрни ой деб атаб, истиора ишлатган. Бироқ шунинг ўзигина бўлганида, Бобурнинг санъаткорлиги унча сезилмасди. Эътибор қилсангиз, шоир вақт бетўхтов ўтаётганини, ойлар, йиллар давомида ёрнинг жамоли васфини эшитганини, унинг васлига эришишга тоқати йил ва ойларга эмас, кунларга етишини айтиб, арзиҳол қиляпти. Яъни, “ой” – ёр бўлиши билан бирга, бир ойлик муддат, “эл” – одамлар эканидан ташқари йил ҳам экани (эски имлода эл ва йил сўзлари шакли бир хил), “не кун” эса қуёшни ҳам англатади. Лирик қаҳрамон ёр жамолини ойгагина эмас, кун-қуёшга ҳам менгзаб, бу уч сўзнинг ҳар бирига иккитадан маъно юклаяпти.

Вақт-фурсатни англатувчи калималар ушбу байт зимнига сингдирилган. Кунлар, ойлар, йиллар аждодларимиз учун алоҳида қийматга эга бўлган, одамлар вақтнинг ҳар қандай катта-кичигига алоҳида ном берган.

Ҳар ўттиз кунда ой янги чиқади. Шунинг учун осмондаги ойни ҳам, ўттиз кунлик муддатни ҳам ҳам ой деймиз. Бир бизда эмас, бошқа аксар халқларда ҳам шундай. Масалан, руслар осмондаги ойни луна деб ҳам, месяц деб ҳам аташади. Ўттиз кунлик фурсат эса фақат “месяц”дир. Ҳар бир халқ ойларни ўз тушунчаларидан келиб чиқиб номлайди.

Ёдингизда бўлса, таниқли журналист Асрор Мўмин 2019 йил бошида чоп этилган бир мақоласида ойлар номини ўзгартишга даъват қилиб, Январь Ойини – Ватан, Феврални – Навоий, Мартни – Улуғбек, Апрелни – Амир Темур, Майни – Хоразмий, Июнни – Зулфия, Июлни – Бухорий, Августни – Ибн Сино, Сентябрни – Беруний, Октябрни – Фарғоний, Ноябрни – Жалолиддин ва Декабрни – Авесто деб алмаштиришга чақирган эди.

Аслида, ундан сал олдинроқ тожик журналисти Амруллоҳ Низом ҳам Тожикистонда ойлар номини ўзгартиш зарурлигини айтиб чиққан, бундан сўнг январь – Сосон, февраль – Сомон, март – Наврўз,  апрель — Нуъмон,  май – Носир,  июнь – Бохтар,  июль – Ашкон,  август – Бухоро, сентябрь  – Дониш, октябрь – Айний, ноябрь – Сино,  декабрь – Ялдо деб аталсин, деб чиққанди.

Бир қарашда, Асрор Мўмин ой номларини шу юртда яшаб ўтган улуғ сиймолар исми билан аташда Амруллоҳ Низом таклифидан улги олгандек. Фарқи – Амруллоҳ ўн икки ойнинг саккизтасига, А.Мўмин эса ўнтасига киши исми беришга даъват этяпти.

Бу бизга бирмунча ғайритабиий, эриш туйилиши мумкин. Нега энди ойларни киши исми билан аташимиз керак экан, деб истеҳзо ҳам қиладиганлар топилади. Чунки январь нима, июнь деганининг маъноси қандай – ўйлаб кўрган эмасмиз. Аслида эса, биз руслардан олган ўн икки ойнинг саккизтаси ҳам киши номига қўйилган. Яъни, январь ойи Янус, Февраль – Фебруус, Март – Марс, Апрель – Венера, Май – Мая, Июнь – Юнона каби қадимги римликларнинг илоҳлари, Июль ойи – Гай Юлий Цезарь, Август эса Октавиан Август каби давлат раҳбарлари шараига шундай деб номланган. Кўрамизки, ўн икки ойнинг саккизтаси киши исмлари билан аталади. Қадимги Римда ойлар сони ҳозиргидай ўн иккита эмас, балки ўнта бўлган. Шунинг учун ҳам Сентябрь – Еттинчи, Октябрь – Саккизинчи, Ноябрь – Тўққизинчи ва Декабрь – Ўнинчи ой деб номланиб қолган.

Бу ойлар номи совет даврида бизга руслар орқали кириб келди, ҳамон шундай давом этяпти. Биздан бошқа эллар эса нафақат истиқлолдан кейин, балки ҳатто совет даврида ҳам ойларни ўз ихтиёрича номлаган. Масалан, украинларда Січень (Январь), Лютий (Февраль), Березень (Март), (Квітень (Апрель), Травень (Май), Червень (Июнь), Липень (Июль), Серпень (Август), Вересень (Сентябрь), Жовтень (Октябрь), Листопад (Ноябрь), Грудень (Декабрь) бўлса, белорусларда Январь – Студзень, Февраль – Люты, Март – Сакавiк, Апрель – Красавiк, Майн – Травень, Июнь – Чэрвень, Июль – Лiпень, Август – Жнiвень, Сентябрь – Верасень, Октябрь – Кастрычнiк, Ноябрь – Лiстапад, Декабрь – Снежань деб аталган, бунга руслардан ижозат сўраб ўтирилмаган.

Келинг, айрим туркий халқларда ҳозир ойлар қандай аталишини кўрайлик:

Бироқ ой ва кунларни номлашда ғулуга кетиш, уни сиёсий мақсадларга мослаш ҳамиша ҳам яхши натижа беравермайди. Масалан, туркманларда бир муддат Январь – Туркманбоши (Сапармурот Ниёзовнинг унвони), Февраль – Байдаг («байроқ»), Март – Наврўз,  Апрель – Гурбансолтан она (С.Ниёзовнинг онаси), Май – Махтумкули (туркман шоири), Июнь – Ўғуз (Ўғузхон), Июль – Қўрқут (достон қаҳрамони), Август – Алпарслон (салжуқийлар давлати асосчиси), Сентябрь – Руҳнома (С. Ниёзов ёзган китоб номи), Октябрь – Мустақиллик, Ноябрь – Санжар (Султон Санжар), Декабрь – Бетарафлик деб келинди. Ҳафта кунларига ҳам: душанба – бош кун, сешанба – ёш кун, чоршанба – хуш кун, пайшанба – савоб кун, жума – анна кун, шанба – руҳ кун, якшанба – тинч кун, деб “янгиланган” эди. Бироқ орадан олти йил ўтиб, улар бекор қилинди. Демак, кун ва ойларга ном беришда масалани “сиёсий мақбуллаштириш” ноўрин ва беҳуда.

Фейсбукда Зулайхо Йулдашева исмли муаллиф “Ойларнинг ўзбекча номи” деб мана буларни тақдим этганини кўрдик:

Ойларга ўзбекча ном топишга уриниш яхши. Бироқ мен бир ўзбек филологи бўлатуриб, бундаги “соба”, “кунқизар”, “кунёнар”, “домизлиқ” деган тўртта сўзга биринчи бор дуч келиб турибман, “қозон”, “ўчоқ”ларни эса ой номи эмас, рўзғор буюми деб билар эканман… “Сквозняк”ни “елвизак” деб ўгирардик, буғдойни “ўрим” (октябр)да эмас, саратонда ўриб оламиз…

Олтой тилида Январь – Чаган, Февраль – Қўчқор, Март – Қандиқ, Апрель – Тулаан, Май – Кююк, Июнь – Кичу Изу Ай, Июль – Jаан Изю Ай, Август – Куран, Сентябрь – Сығын, Октябрь – Улурген, Ноябрь – Кучурген, Декабрь – Jанар дейилади.

Ҳатто Ўзбекистон таркибидаги қорақалпоқ эли ҳам ой номларини қадимги шаклида тиклаб, январь – дәлиў, февраль – ҳүт, март – ҳамал, апрель – сәўир, май – жаўза, июнь – саратан, июль – әсет, август – сүмбиле, сентябрь – мийзан октябрь – ақрап, ноябрь – қаўыс, декабрь – жедди деб атаб олган.   Маълум бўладики, мустақил эллар ой номларини ҳам мустақил номлар экан.

Ҳолбуки, ўзбек халқи қадимий ёзма манбаларга бой. Бизда ўн тўрт аср давомида ой номлари икки тизимда олиб борилган. Чунончи, ҳижрий-шамсий йил ойлари Ҳамал, Савр, Жавзо, Саратон, Асад, Сунбула, Мезон, Ақраб, Қавс,  Жадий, Далв, Ҳут деб, ҳижрий-қамарий йил ойлари эса Муҳаррам, Сафар, Рабиулаввал, Рабиуссоний, Жумодулаввал, Жумодуссоний, Ражаб, Шаъбон, Рамазон, Шаввол, Зулқаъда, Зулҳижжа деб аталса, келинган. Ёдингизда бўлса, Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романи шундай бошланади: “1264-инчи ҳижрий, далв ойининг ўн еттинчиси, қишки кунларнинг бири, қуёш ботқан, теваракдан шом азони эшитиладир”. Далв ойи ҳамиша қиш ярмидан ўтганида бошланади.

Бироқ қамарий ой 28-30 кун оралиғида, шу сабабли ҳар йили ўртача 12 кун олдинга силжиб туради. Яъни, шаввол 2024 йилда савр (апрель) ойига тўғри келса, орадан ўн беш йилча ўтиб, у кузда ҳам келиши мумкин. Шунинг учун бу тизимни ҳозирги замон тақвимига асос қилиб олиш мушкул.

Ҳижрий шамсий йил астрономик йил билан деярли бир хил узунликка эга. Шунинг учун ҳар хил сиёсий ва ғирт туркона ойлар номини ўйлаб топа бермай, ота-боболаримиз асрлар давомида қўллаб  келган ой номларини жорий қилсак, айни муддао бўлар эди. Ана ўшанда бу бизнинг вақт, бизнинг замон, бизнинг ойлар, бизнинг кунлар ва бизнинг йиллар десак ярашади.

Аслида, ҳижрий шамсий йил биз амал қилиб келаётган григориан тақвими йилидан 622 йил фарқ қилгани сингари, Савр 1 апрелдан бошланмайди, Қавс ойи ҳам 31 декабрь куни тугамайди. Йил Жадий (январь) ойидан эмас, Ҳамалдан бошланади. Ҳамал ойи ҳам, бошқа ойлар ҳам григориан ойларидан саккиз кун аввал бошланади. Чунончи, Ҳамал (22 март-21 апрель), Савр (22 апрель-21 май), Жавзо (22 май-21 июнь), Саратон (22 июнь-21 июль),  Асад (22 июль-21 август), Сунбула (22 август-21 сентябрь),  Мезон (22 сентябрь-21 октябрь), Ақраб (22 октябрь-21 ноябрь), Қавс (22 ноябрь-21 декабрь),  Жадий (22 декабрь-21 январь), Далв (22 январь-21 февраль), Ҳут (22 февраль-21 март)га тўғри келади.

Бироқ бу тафовутни чегириб ташлаган ҳолда азалий ойларимиз номига қайтиш ва уларни жорий тақвимга мувофиқлаш лозим бўлади. Яъни, Сунбула ойининг биринчи куни – 1 августга, Жавзонинг илк санаси – 1 майга тўғри келади, деб қабул қилиниши керак. Ҳафта кунлари сингари, ой номларини ҳам шу тизим асосида олсак, мантиққа мувофиқ бўлар эди.

Демак, бу таклиф қабул қилинса, ойлар номи қадимий ва асл ўзбекча

номланишга қайтар эди. Аммо буни амалга оширишга даъват этсангиз, ўттиз беш йил аввалги трафарет бир мулоҳазани – “халқимизга хос донолик, шошмаслик, оғир-босиқлик, етти ўлчаб бир кесиш” каби оёқ-қўлингни тушовлайдиган гапларни такрор айтиб, шаштингизни қайтарадиганлар кўп.

Буни нафақат сиёсий мустақиллигимизни таъкидлаш учун, балки аввало миллий қадриятларимизни тиклаш, ўзбекчиликка юз буриш, тил борасидаги ишларимизни бир йўналишли қилиб саришталашга интилиш, деб тушуниш тўғри бўлади. Атрофимиздаги аксар халқлар ойлар номини минг йиллик анъаналаридан келиб чиқиб аташга ўтишди, аммо қадимий ўзбек эли ҳамон Юлий Цезардан қолган ойларни санаб, йил ўтказаётир. Таажжубки, йил фаслларини Баҳор, Ёз, Куз, Қиш деб, ҳафта кунларини Якшанба, Душанба, Сешанба, Чоршанба, Пайшанба, Жума, Шанба деб атаймиз, бироқ бу фасллар ва кунлар ўртасида бўлган ойларнинг номини эса истибдод замонидаги каби Январь, Февраль… Июль, Август… Ноябрь, Декабрь дея ҳамон русча айтиб-русча ёзиб юрибмиз.

Азизлар, ҳозир ҲАМАЛ ойи. Олам янги тусга кириб безанаётир. Бу ойнинг учинчи ҳафтаси якунида Наврўз байрамини, охирги кунида эса Рўза ҳайитини нишонлаймиз, иншооллоҳ. Рамазоннинг ҳамал ойига тўғри келганлигининг ўзи ҳам алоҳида шукуҳли.

Бу кўҳна олам шу кунларда яшилланяпти – янгиланяпти, ўтган замондан қолган хазонларини елларга учириб, сурх новдаларини байроқ қилиб кўтараётир. Минг йиллик чинорлардан ҳам қадим она тилимизнинг куртаклари ҳам барг ёзишга интиқ. Тил – мангу яшил чинор, у ҳар кун, ҳар ойда ўсади, янгиланади, тобора куч-қудрат касб этаверади.

Зуҳриддин Исомиддинов