“Оқ уй”дан қамоққача. Алмазбек Атамбаевнинг умри энди қамоқда ўтадими?

Президентлик – Қирғизистонда энг хавфли лавозим. Бу ҳазил гап эмас. Унинг  нақадар чин эканини Алмазбек Атамбаев мисолида яққолроқ кўриш мумкин.

Роса икки йил аввал, аниқроғи – 2019 йилнинг 8 августида Қирғизистоннинг тили ўткир президенти Алмазбек Атамбаев ўз уйида, махсус бўлинма ҳужумидан сўнг ҳибсга олинган. Ўшандан буён панжара ортида. Уни шу аҳволга солган омиллардан бири унинг тийиқсиз тили бўлди, десак хато бўлмас.

Атамбаевгача бўлган президентларнинг қисмати

Қирғизистон мустақилликка эришгандан буён давлат раҳбари уч марта куч ишлатиш орқали алмашди.

Таниқли физик олим, кенг феъли, содда-жайдарилиги ва барча миллатларга тенг қараши билан ажралиб турган тўнғич президент Асқар Ақаев 15 йил давлатни бошқаргач, 2005 йилнинг мартида мамлакатдан қочиб қутулди.

“Мен қочиб кетмайман…”, деган сўзлар билан иш бошлаган Қурманбек Бакиев ҳам беш йилдан сўнг Ақаевнинг қисматини такрорлади. Оммавий ғалаёнлар бўлмаса ҳам Ҳукумат уйини (халқ орасида АҚШга тақлид қилиб, “Оқ уй” дейилади. – муаллиф.) штурм қилиш вақтида расмий маълумотларга кўра 84 киши ҳалок бўлган. Бакиев бир неча кун мамлакат жанубида юргач, охири Беларусь давлатидан паноҳ топди.

Учинчи ҳокимият алмашинуви (ўнлаб ярадорлар ва 19 ёшли бир йигитнинг ўлимини ҳисобга олмаганда) қон тўкишсиз амалга оширилди. Бир неча кун давом этган музокаралар охирида президент Сооронбай Жээнбеков лавозимидан воз кечди.

Собиқ президентлардан ҳозирча Роза Отунбаева (2010нинг октябридан 2011 йилнинг декабригача вақтинча президент бўлган) ва Жээнбеков пенсияларини олиб, тинчгина юришибди. Лекин, афтидан, бу ҳам узоққа чўзилмайди.

Айрим сиёсий кучлар Отунбаеванинг 2010 йил июнида мамлакат жанубида юз берган ва юзлаб кишининг умрини олиб кетган миллий низо учун жавоб беришини талаб қилмоқда. Жээнбековга ҳам коррупцияга боғлиқ жиддий айбловлар қўйилмоқда. Унинг укаси, собиқ парламент раиси Асилбек қамоқда. Уларни собиқ президент мақомидан маҳрум қилиш учун имзо тўпланяпти.

Шу йилнинг 10 январида президент бўлиб сайланган Садир Жапаров ҳам аввалги президентлар изидан бориб, ҳокимиятни ўз қўлига жамламоқда. Унинг ташаббуси билан шу йилнинг баҳорида қабул қилинган конституция мамлакатни парламент республикасидан президентлик давлатига қайтарди.

Асосий мавзуга қайтсак. Хўш, Алмазбек Атамбаев ким ўзи?

Алмазбек Шаршенович Атамбаев 1956 йил 17 сентябрда Бишкек яқинидаги Арашан овулида туғилган. Москва бошқарув институтини тамомлаган. Алоқа, йўл қурилиши соҳасида, Олий Кенгаш аппаратида ишлаган. 1989-1997 йилларда кейинчалик ўзи хусусийлаштириб олган “Форум” ишхонасини бошқарган. Ҳалол, келажаги ёрқин ишбилармон сифатида танилгач, 1993 йилда Социал-демократлар партиясини ташкил қилиб, то президент бўлгунга қадар уни бошқаради.

1995 йилда парламент депутатлигига сайланади. Асқар Ақаев даврида қувғинга олинганини айтиб юрган Атамбаев Ақаевдан кейин вазир, бош вазир лавозимларида ишлайди. Иккинчи президент Қурманбек Бакиевга мухолафат қаттиқ босим ўтказиб турганида дастлаб уни қўллайди. Кейин эса қарши чиқади.

Охир-оқибат, Атамбаев Бакиев ҳокимиятининг қулашида асосий ролни ўйнайди. Бу ҳақда ўзи 2005 (Ақаевнинг кетиши) ва 2010 йилдаги (Бакиевнинг қочиши) инқилобни мен амалга оширганман, деб айтган эди. Агар бу тарихий воқеаларга қайта баҳо берилиб, улар, кўпчилик айтаётгандай, давлат тўнтариши деб тан олинса, Атамбаевга яна бир нечта жиноий иш очилиши аниқ.

Бакиевдан кейин Муваққат ҳукумат тузилгач, Атамбаев ҳукумат раисининг биринчи ўринбосари лавозимини эгаллайди. Президент сифатида 2011 йилдан 2017 йилгача давлатни бошқаради.

Ақаев даврида “Данқ” медали, Бакиев даврида “Данакер”, Отунбаева даврида II даражали “Манас” ордени билан тақдирланган. Сооронбай Жээнбеков биринчи фармони Атамбаевга Қирғизистон Қаҳрамони унвонини бериш ҳақида бўлишини айтган. Лекин унвон расмий топширилмади. Атамбаев 2019 йилда собиқ президент мақомидан ажратилгач, барча мукофотларидан маҳрум қилинди.

Биринчи хотинидан тўрт, иккинчисидан эса икки нафар фарзанди бор.

Атамбаевнинг хатоси нимада?

Қамоқхонада ўтирар экан, Алмазбек Атамбаев ўзининг энг катта хатоси Сооронбай Жээнбековни президентликка олиб келгани эканини айтди. Бу билан у ўзининг аввалги ёлғонини ошкор қилди. Президентлигида келаси президентлик сайлови адолатли бўлишини, ўзининг ўрнига издош тайёрламагани, ҳеч кимни қўлламаслигини айтиб келганди. Лекин сайловда ўзининг энг яқин дўсти, халқ орасида умуман обрўси бўлмаган Жээнбековни қўллади. Бу қўллов шу қадар қаттиқ ва очиқ бўлдики, Атамбаев қонун ва инсоф деган нарсаларни унутди.

Ҳатто сайлов куни ҳам Атамбаев дўстининг асосий рақобатчиси Омурбек Бабановга қарши ташвиқот юргизиб, марказий телеканаллар орқали унинг нафсониятигина эмас, эркаклик шаънига ҳам тегадиган сўзлар билан ҳақорат қилди. Яна тилига зўр берди. Сайловдан сўнг дўсти Жээнбековга бағишлаб шеър ўқиди, уни осмонларга кўтариб мақтади.

Лекин кўп ўтмай, Атамбаев дўстидан норози бўла бошлади. Жээнбековнинг нафсониятига тегадиган, президент сифатида обрўсига путур етказадиган сўзлар билан интервьюлар бера бошлади. Бу билан у дўстини номига “тахтга ўтқазиб” қўйиб, давлатни ўзи четда турган ҳолда бошқариш ниятида бўлганини ошкор қилиб қўйди. Жээнбеков ва унинг атрофидагилар ҳужумга ўтишди ва иш Алмазбек Атамбаевни қамоққа олиш билан тугади.

Бугунги кунда унга қарши бир нечта жиноий иш қўзғалган ва уларнинг кети кўринмаяпти. Хўш, собиқ президентнинг айби нимада?

Айблов ортидан айбловлар

1. Жиноят оламининг “авторитет”и Батукаевнинг иши. Қотиллик ва бошқа жиноятларда айбланган Азиз Батукаев 2013 йилда соғлиги ночорлиги туфайли қамоқдан озод қилиниб, Чеченистонга жўнатиб юборилган. Кўп ўтмай, қўйилган ташхиснинг қалбаки экани маълум бўлди. Тергов бу ишга Атамбаев бош-қош бўлган, деб ҳисоблайди.

Шу айбловдан кейин собиқ ва амалдаги президентлар орасидаги зиддият кучайиб бораверди. Атамбаевнинг яқин сафдошларидан бир нечтаси қамоққа олингач, энди қўлида куч тизимлари бўлмаган Атамбаев яна тилига зўр берди. Жумладан унинг, “баъзан йўлда кетаётиб, нажасни босиб оласан. Кейин ботинкангни асфальтга артасан-да, йўлингда давом этасан. Жээнбеков мен учун ана шундай ёқимсиз факт…” дегани бор. У собиқ дўстини иккиюзламачиликда, сотқинликда айблади.

2. Қўйтош қишлоғидаги тартибсизликлар. Батукаевнинг иши бўйича Атамбаев терговга келавермагач, уни Бишкекка яқин Қўйтош қишлоғидаги уйидан куч билан олиб келиш буюрилади. Атамбаев 500га яқин тарафдорлари билан қуролли қаршилик кўрсатади. Биринчи уринишда 6000 мингга яқин аскар қатнашиб, 50 одам ярадор бўлади. Махсус бўлинма командири ўринбосари ўққа учади. Ҳужумнинг иккинчи куни собиқ президент таслим бўлади.

Бу иш бўйича жорий йилнинг 23 июнида Атамбаев 11 йил қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

3. Бишкек иссиқлик электр станциясини (ИЭС) таъмирлаш иши. 2018 йилнинг қаҳратон чилласида ИЭСда авария юз бериб, корхона бир ой ишламай қолди. ИЭС бир йилгина аввал 386 млн. АҚШ доллари сарфланиб таъмирланган эди. Хитойдан олинган бу кредитни Қирғизистон 500 млн. доллар қилиб қайтариши керак. Текшириш пайтида оддий омбурнинг донаси 600 доллардан, ўт ўчириш баллонлари (огнетушитель) эса 1600 доллардан олингани аниқланди. Терговнинг аниқлашича, Атамбаев тузган коррупцион гуруҳ давлатга 111 млн. доллар зарар етказган. Бу иш бўйича бир неча йирик амалдор суд қилинди. Атамбаевнинг ўнг қўли – собиқ бош вазир Сапар Исақов қочиб қолган. Таъмирни амалга оширган Хитойнинг ТВЕА компанияси эса, алоҳида мавзу.
4. Яна бир иш ҳам ана шу ТВЕА компанияси билан боғлиқ. Хитой 2014 йилда Бишкекда мактаб қурилиши учун 2 млн. доллар грант берган. Негадир, қурувчи компаниялар бир неча бор алмашиб, давлат катта чиқимга учраган. Атамбаев бу ерда лавозимини суиистеъмол қилишда айбланяпти.
5. Қалбаки шартнома тузиш ва ноқонуний бойлик орттириш. Собиқ президент 2017 йили ўзига тегишли “Форум” илмий-ишлаб чиқариш фирмасини 26 ёшдаги қандайдир Субихи Пархатига 54 миллион сўмга ($635 000 атрофида) сотади. Тергов Атамбаев шу билан ноқонуний топилган пулларни “қонунлаштириб” олишга уринган, деб ҳисоблайди.
6. Ер участкаларини сотишдаги коррупция. Атамбаев президент бўлиб турганда юқорида аталган Қўйтош қишлоғида катта ер участкасини сотиб олган. Қизиғи, унга ерни сотган аёлнинг эри, йирик давлат корхонаси директори Албек Ибраимов кўп ўтмай Бишкек шаҳар мэри бўлиб қолади. Ҳозир собиқ мэр Ибраимов ҳам қамоқда, иш судда қараляпти.
7. “Терексай” олтин конига ноқонуний лицензия бериш. Бу иш бўйича Атамбаевга яқин бўлган икки йирик амалдор қамоққа олинган. Тергов жараёни давом этмоқда.
8. Бишкек иссиқлик электр станциясига кўмир сотиб олишдаги коррупция. Собиқ бош прокурор Аида Салянованинг гувоҳлик беришича, собиқ президент 2016 йили ўтказилган тендерда иштирок этган компаниялардан иккитасининг енгиб чиқишига ёрдам берган.
9. Оммавий тартибсизликларни уюштириш. Шу кунларда Атамбаевга қарши яна бир жиноий иш қўзғалгани эълон қилинди. Ўтган йилнинг 5-6 октябридаги оммавий тартибсизликлар натижасида собиқ президент Атамбаев, собиқ бош вазир Сапар Исақов ва бошқа бир қатор йирик амалдорлар оломон томонидан қамоқхоналардан озод қилинган. Улар орасида ҳозирги президент Садир Жапаров ҳам бўлган. Жапаров тезда ҳокимиятни ўз қўлига олди ва президент Сооронбай Жээнбековни лавозимидан воз кечишга мажбур қилди.

Бишкекдаги марказий “Ала-Тоо” майдонида турли сиёсий кучларнинг митинглари давом этаётган эди. Атамбаев 9 октябрь куни майдонга келиб, митингда ҳали лавозимидан кетмаган Жээнбековни ҳам, яқинда президент бўлиши кутилаётган Жапаровни ҳам тарафдорлари билан қўшиб ҳақорат қилди. Натижада, тинч митинг тартибсизликка айланиб, одамлар бири-бирини тошбўрон қилди, ҳатто Атамбаевга қарата ўқ отилди. Тергов Атамбаевни айбдор деб ҳисоблайди.

10. Қирғизистон паспортини ноқонуний бериш. Жорий йилнинг майида Бишкекда асли туркиялик, Қирғизистон фуқаролигига эга бўлган “Сапат” Халқаро таълим муассасаси директори Орхан Инанди Туркияга ўғирлаб кетилди. Туркия уни халқаро террорчи ташкилот раҳбарларидан бири, деб ҳисоблайди. Туркия паспортидан ҳам фойдаланиб юрган Инандига Қирғизистон фуқаролиги ва паспорти ноқонуний берилгани маълум бўлди. Терговда аниқланишича, Қирғизистон паспорти Инанди билан бирга ўнга яқин туркияликларга Атамбаев президент бўлиб турганда берилган.

Хуллас, президентлик пайтида ўта ҳаволаниб, “миллат отаси” мақомига даъво қила бошлаган Алмазбек Атамбаевнинг тақдири аянчли бўлиб турибди. Унинг ўзи юқоридаги айбловларнинг барчаси сиёсий уйдирма эканини айтади. Унга қўйилган айбловларни жамласа, 136 йил қамоқ жазосига баробар бўларкан. Лекин ғарб давлатларидан фарқли ўлароқ, Қирғизистон қонунларига кўра, қамоқ муддати умумлаштирилиб, 15-20 йилга туширилади.

Бу муддатни тўла ўтаб чиққунга қадар собиқ президент саксондан ошиб қоларкан. Худо шунча умр берган бўлса, албатта.

Оёқдан йиқилган туради… 

Юқорида айтилганидек, Алмазбек Атамбаевнинг бошига тушган бугунги кулфатларнинг асосий сабаби унинг чўрткесарлиги, “гап келганда отасини ҳам аямаслиги” бўлди. Қаҳрамонимизнинг халқаро миқёсда эришган “ютуқ”ларидан айримларини эслаб ўтамиз.

1. Туркия. Турк тилини яхши билган Атамбаевнинг бу давлат раҳбарияти ва ишбилармонлари билан алоқалари жуда яхши бўлган. Туркияда оддий халқ орасида ҳам унинг обрўси баланд эди. Лекин…

2015 йилнинг ноябрида Туркия қирувчи самолёти Россиянинг Сирияга жанговар вазифа билан борган “СУ-24” бомбардимончи самолётини Туркия ҳудуди устида уриб туширганда икки давлат ўртасидаги зиддият кескинлашди. Кутилмаганда Атамбаев Туркиянинг Россиядан кечирим сўраши лозимлиги айтиб чиқди. Бундан Туркия раҳбарияти жазавага тушган.

Бир йил ўтгач, Туркия ташқи ишлар вазири Човушўғли Қирғизистондаги турк лицейлари ишини танқид қилганда, Атамбаевнинг тепа сочи тикка бўлади. “Агар Човушўғли шунчалик ақлли бўлса, ўз мамлакатида бўлаётган ишлар ҳақида раҳбарига айтсин. Ўз бурни остида бўлаётган ишлардан бехабару, бизга нима қилиш кераклигини кўрсатади”, – деб жавоб берган Атамбаев. Оқибатда, Қирғизистон Туркиянинг ички ва халқаро миқёсдаги ёрдамларидан маҳрум бўлди. Эрдўғон Қирғизистонга расмий сафари ва Бишкекда Туркия қуриб берган улкан марказий масжиднинг очилишини Атамбаев лавозимидан кетган кунгача қолдирди.

2. Тожикистон. Икки давлат ўртасидаги чегарани аниқлаш масалалари ҳақида айтар экан, Тожикистонни, жумладан президент Эмомали Раҳмонни жиддий танқид остига олган. “…Келинглар бўлмаса, [чегараларни аниқлашда] умуман Тожикистон деган давлат бўлмаган 1924 ёки 1923 йилги карта бўйича ишлайлик…” – деганди у жаҳл билан журналистлар билан учрашувда.
3. Қозоғистон. Атамбаевдан ҳафсаласи пир бўлган Қозоғистон президенти Нурсултон Назарбоев Қирғизистон ҳақида танқидий фикр билдирганда, Атамбаев катта матбуот анжуманида жаҳл билан Қозоғистонда коррупционерлар давлат бойлигини талаб, еб битиришаётганини айтган. Назарбоев Қирғизистонда ёшроқ одам президент бўлиши мақсадга мувофиқ эканини айтганида, унга жавобан, “биздаги президентликка номзодларнинг энг каттаси ҳам Назарбоевдан 20 ёш кичик” деб айтган.
4. Ўзбекистон. Ўша матбуот анжуманида Ўзбекистоннинг биринчи президенти Ислом Каримовга ҳам қаттиқ тегиб ўтган. “…2014 йилнинг майида, бошқа қўшни давлатнинг ана шундай қари диктаторининг айби билан Қирғизистон жануби газсиз қолган”, деб айтган. Умуман, Атамбаев қўшни давлатлар президентларини “қари диктаторлар” деб аташдан тортинмас эди.

Атамбаевнинг Ислом Каримов ҳақида ўзаро айтилган бир гапини парламент депутати Улукбек Кочкоров ошкор қилиб қўйган. Собиқ депутатнинг айтишича, Атамбаев чегара муаммолари ҳақида, “…Каримов ҳам абадий яшамаса керак. 3-4 йилдан сўнг ўлади. Масала ўшанда ҳал бўлади”, деган. Албатта, кейин депутат, “журналистлар гапимни бошқа ёққа буриб юборишибди”, деб ўзини оқлаган. Лекин унинг айтганлари видеоёзуви ҳанузгача интернетда сақланиб қолган.

Қамоқда, ёлғиз…

Булар – оммавий ахборот воситалари орқали кўпчиликка маълум бўлган гаплар. Президентларнинг ўзаро суҳбатлари чоғида яна қандай гаплар айтилгани бир Яратганга ва уларнинг ўзларига маълум.

Атамбаевнинг айнан мана шу “жасорат”и туфайли ҳурмат қилиб, қўллаб келаётганлар ҳам оз эмас. Лекин қўшни президентлар ҳақида айтилган ножўя гапларнинг оқибати ёмон бўлган.

Қозоғистон чегарани ёпиб қўйгач, Қозоғистон орқали Россияга юк ташиб тирикчилик қилаётган минглаб юк машиналари чегара постларида туриб қолишган. Тез айнийдиган маҳсулотлар чириб, ишбилармонлар миллионлаб доллар чиқимга учрашган.

Ўзбекистон газ бермай қўйгач, Қирғизистон бутун газ саноати ҳўжалигини Россиянинг “Газпром” компаниясига рамзий 1 АҚШ долларига сотишга мажбур бўлган.

Тожикистон билан чегара муаммоларининг ҳал бўлмай келиши оқибатида, мана, 30 йилдирки, чегарада тинчлик йўқ. 2021 йилнинг апрелида юз берган жанжалда қўшни томон оғир ҳарбий техника қўллаб, Қирғизистон томондан 36, Тожикистон томондан 16 одам ҳалок бўлди. Давлат иқтисодияти кўрган зарарнинг кўлами тўла ҳисоблаб чиқилгани йўқ. Минтақадаги қардош халқлар ўртасига тушган совуқлик ҳақида айтмасак ҳам бўлади.

Ўн беш йил аввал мамлакатдан қувилган собиқ президент Асқар Ақаев президент Путин раҳнамолигида, Москвада илмий ишлари билан машғул. Бугун, 3 август куни у кутилмаганда Москвадан ўз ихтиёри билан келди. Унга бошқа кўплаб айбловлардан ташқари “Қумтўр” олтин кони бўйича ҳам жиддий айбловлар қўйилган. Ақаев, адолатли суд бўлган тақдирда барча айбловлар бўйича жавоб беришга тайёр эканини айтиб келарди.

Терговдан чиққандан кейин у журналистлар билан учрашиб, Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси билан ҳамкорлик қилишга рози бўлгани ва шу ниятда бир ҳафтага Бишкекка келганини айтди.

Қурманбек Бакиевни Беларусь раҳбари Лукашенко ўз ҳимоясига олиб, катта лавозимга ўтқазиб қўйди. Алмазбек Атамбаев эса қамоқда, ёлғиз…

Хуллас, доно халқимизнинг “Ўйнаб гапирсанг ҳам, ўйлаб гапир”, деган мақоли ҳамон ўз кучида. Айниқса, катта сиёсатдаги одамлар учун. Тўғри, Алмазбек Атамбаев ҳақ сўзларни ҳам гапирган. Лекин мутафаккир шоир Алишер Навоий айтганидек, оғизга келганни демак – нодоннинг иши…

Абдумўмин Мамараимов, Оқбура, Бишкек

Расмлар интернетдан олинди.