Тарих қайталанмоқда: Қирғизистонда яна сўз эркинлигига ҳужум бошланди

Сўров натижалари аҳолининг аксарияти эркин журналистика тарафдори эканини кўрсатмоқда.

Бир вақтлар демократия оролчаси деб ном олган Қирғизистонда эркин журналистика ва умуман ҳур фикрлилик яна оғир кунларни бошдан кечирмоқда. Мустақилликка эришгандан тортиб мамлакатда вақти-вақти билан мустақил оммавий ахборот воситаларига босим кучайиб туради. Охир оқибатда бу “инқилоб” сифатида талқин қилинган давлат тўнтариши билан якунланади. Ва ҳар гал эркин журналистика ёрдамида ҳокимиятга келган янги раҳбарият сўз эркинлиги ва эркин журналистикани қўллаб-қувватлашни ваъда қилади. Лекин…

Тарих яна қайталанадими?

Кузатувчилар мамлакатда жуда оммабоп бўлган ва 30 йил давомида юз бераётган сиёсий воқеаларга бевосита ва жиддий таъсир кўрсатиб келган “Озодлик” радиосининг қирғиз хизматини барометр каби баҳолашади. Уларнинг таъкидлашича, мустақил Қирғизистонда юз берган уч (2005, 2010 ва 2020 йиллар) “инқилобнинг” бошланишига туртки берган нарса айнан ушбу радиога бўлган босимнинг кучайиши бўлиб келган.

Бу сафар ҳам ҳаракатдаги ҳокимият ушбу қарорга келди, яъни ўзининг аччиқ ҳақиқатга асосланган материаллари билан ҳокимиятнинг ковушига қурт тушириб келаётган “Азаттиқ”нинг сайтларини блоклаб қўйди. Ҳокимиятга ён босувчи айрим кучлар эса мамлакатда фаолият юритаётган уч оммавий ахборот воситаси – «Азаттиқ», «Клооп» ва Kaktus Media нашрларини ёпиб ташлаш талаби билан чиқишди.

Бунга қарши 14-октябрда Бишкек шаҳрида сўз эркинлигини ва мустақил ОАВларни ҳимоя қилган акция ўтди. Унга фаоллар, журналистлар ва бефарқ бўлмаган кишилар қатнашди.

Юришга чиққанлар темир йўл вокзалидан марказий майдонга қараб юришди. Улар йўл бўйи «Сўзга эркинлик керак», «Эркин Қирғизистон» деган шиорларни айтиб, «Надира Нарматова мандатингни топшир», «Тил кесиш йўқ» деган плакатларни ушлаб туришди.

Юришга чиққан фаол Рита Карасартова «ҳозирги замонда кимдир бировнинг оғзини ёпиш мумкин эмас», деб огоҳлантирди.

«Ҳозирги ҳукумат тарихдан сабоқ олмабди. Бироқ давр, имкониятлар олдинга силжимоқда. Бугунги кунда бировнинг оғзини ёпиш мумкин эмас. Бир ердан ёпса, бошқа ердан имкон пайдо бўлади. Биз Қирғизистонда 6 миллион блогермиз. Ҳаммамиз телефонимизни олиб, ёзаверамиз», – деди у.

Суриштирувчи журналист Али Тоқтақунов эса айни пайтда кучли журналистларни ва медиаларни йўқ қилиш ҳаракати бўлаётганини айтиб, жамиятни бунга йўл қўймасликка чақирди.

«Биз бу каби аҳволга умуман йўл қўймаслигимиз керак… Агар шундай бўладиган бўлса, [ҳокимият] ҳаммамизни бирма-бир қўлга олиб, йўқотади. Бугун эркин оммавий ахборот воситалари оддий халқнинг таянчига айланди. Эркин медиадан бошқа жойда халқ овози чиқмайди. Расмийлар уларнинг овозига қулоқ солмай қўйган. Шунинг учун биз эркин ОАВни қадрлашимиз керак», – деди Тоқтақунов.

Фаол Атай Бейшенбек эса «бунгача уч медиа ёпилсин деб чиққанларнинг қонунга қарши келган чақириқларига ҳукумат чора кўрмагани савол пайдо қилади», дея таъкидлади.

«Ҳар бир ноқонуний чақириққа, ҳар бир ноқонуний қадамга жавоб берадиган вазият келади», – деб огоҳлантирди у.

Тўпланганлар бир овоздан сўз эркинлигига босимни тўхтатишни, эркин медиаларни қўллаб-қувватлашни талаб қилишди.

Эслатиб ўтамиз, Қирғизистонда мустақил ОАВни ёпилиши талаби илгари сурилган митинг 13-октябрь куни Бишкекда бўлиб ўтган. Унинг 30га яқин иштирокчиси «Азаттиқ», «Клооп» ва Kaktus Media нашрларини ёпиш талаби билан чиқишди. Улар « Азаттиқ» радиосининг Бишкек шаҳридаги биноси олдида йиғилишиб, “Азаттиқ”, “Клооп”, “Кактус” кетсин!, « “ “Азаттиқ” — халқ душмани», «Нодавлат ташкилотларга йўл йўқ» деган ёзувларни кўтариб туришди. Шунингдек улар депутатлардан «чет эл агентлари» тўғрисидаги қонун лойиҳасини қабул қилишни талаб этишди.

Ўзини блогер деб атаган, мамлакатдаги нодавлат ташкилотларга қарши митингларнинг иштирокчиси, акция ташкилотчиси Илимбек Исраилов агар «чет эл агенти» тўғрисидаги қонун қабул қилинмаса « Азаттиқ» биносини «тошбўрон қилиб, бензин сочиб, ёқиб юбораман», дея таҳдид қилди.

«Сотқин, булар яхшилик қилмайди. […] Kaktus Media — Россиянинг етим югурдаги, “Клооп” билан “ Азаттиқ” — Американинг етим югурдаги. Булар Қирғизистонда умуман ёритилмасин. Нодавлат ташкилотлар низомидан чиқиб, бизнинг сиёсатга аралашмоқда», – деди Исраилов. Ҳуқуқ-тартибот органлари унинг бу таҳдидларига қонун доирасида чора кўргани йўқ.

Митингнинг баъзи иштирокчилари « Азаттиқ» «бир томонлама маълумот бермоқда» деб айблаб, журналистларни Боткендаги Қирғизистон-Тожикистон чегарасидаги қуролли можарога ва унинг оқибатларида айблашди.

Кейинроқ акция ташкилотчилари «Азаттиқ», «Клооп» ва Kaktus Media нашрларига қарши Бишкек шаҳридаги Ала-Тоо майдонида ҳам митинг ўтказиб, имзо тўплай бошладилар.

Аввалроқ 12-августда депутат Дастан Бекешев ҳамкасби Надира Нарматова «Клооп», «Азаттиқ» ва Kaktus Media нашрларини ёптириш бўйича депутатлардан имзо тўплаётганини айтган. Надира Нарматова Бекешев баёнотини «ёлғон» деб таъкидлаб, исботлаб беришини талаб қилган.

Нарматова ҳам бунгача парламентда бир неча депутат билан бирга Қирғизистонда Россияникига ўхшаш «чет эл агентлари» тўғрисидаги қонунни қабул қилишни таклиф қилган. Лекин узоқ мунозаралардан сўнг қонун лойиҳаси ўтмай қолган.

“Азаттиқ” нашрининг собиқ журналисти, депутат Жанар Ақаев сўз эркинлиги масаласини Жўғўрқу Кенешнинг 13 октябрдаги йиғилишида кўтариб, “5-10 кишини ёллаб, эркин матбуотга туҳмат қилаётганларни тўхтатишимиз керак”, деб таъкидлади.

Халқ вакили айрим ҳамкасблари ва жамоат арбоблари « Азаттиқ», «Клооп», Kaktus Media ва бошқа эркин нашрларга туҳмат қилиб, тўсқинлик қилаётганига эътибор қаратди.

У Конституцияга кўра, сўз эркинлигининг тўлиқ кафолати борлигини, уни чекловчи қонунлар қабул қилинмаслиги кераклигини қўшимча қилди.

“Ҳар ким ўз ишини қилиши керак. ОАВ қаерда офис очади, қанча одам иш билан таъминланади, нима бу масалаларни шу ерда ўтирган депутатлар ҳал қиладими? Шу масалагача аралашамизми энди? Биз бундай паст даражага тушмаслигимиз керак. Ҳар кимнинг ўз иши бор”, – деди у.

Ёш депутат собиқ президентлар ва ҳукумат амалдорлари ўтмишда ҳам мустақил матбуотга туҳмат қилишга уринганини айтиб, «бундан ҳеч қандай фойда чиқмаганини» эслатди.

“Ҳукумат вақтинчалик. Мана, [парламентда] эркин ОАВ ва блогерларга туҳмат қилганларнинг ҳаммаси ҳокимиятни тарк этгач, ўша ОАВ остонасида ёрдам сўраб, кутиб туришганини кўрдим”, – дея таъкидлади у.

У қирғиз-тожик чегарасидаги қуролли можаро чоғида мустақил нашр журналистлари Қирғизистон манфаатларини ҳимоя қилганини таъкидлади.

Бундан ташқари у президент Садир Жапаровни мустақил ОАВларга ён босишга чақирди.

Сиёсатчи, Қирғизистоннинг собиқ бош вазири Темир Сариев эса « Азаттиқ» радиоси халқаро журналистиканинг холислик ва бетарафлик андозаларини сақлаб, икки томонга ҳам бирдек микрофон тутиб келишини таъкидлаб, мустақил медиаларни ёпиш – танқиддан қўрққанларнинггина мақсади дея фикр билдирган.

Сўз эркинлигига ҳужум хроникаси

Аввалроқ 15-сентябрда Ўшнинг марказий майдонида 30га яқин киши « Азаттиқ»нинг шу шаҳарда идора очишига қарши митинг ўтказган. Баъзи депутатлар ҳам бу масалани парламентда кўтариб чиқиб, таҳририятнинг Ўшда идора очишига қарши чиқишган.

Йил бошида ҳам бугунги ҳокимият тарафдорлари номи аталган уч нашрга қарши митинг ўтказишган. 12-сентябрь куни эса «Клооп»нинг идорасида ноқонуний кузатув бўлгани аниқланган.

Бундан ташқари, мустақил журналист Болот Темиров ва унинг Temirov Live жамоаси ҳам таъқибга учради. МХДҚ раҳбари Камчибек Ташиевнинг яқинлари ҳақидаги журналисттик суриштирувлардан сўнг журналистга нисбатан тўртта жиноий иш қўзғатилган.

Шунингдек, март ойи бошида “Next TV” телеканали директори Таалай Дуйшонбиев МХДҚ томонидан ҳибсга олинган эди. Кейинроқ Дуйшонбиев «миллий адоват қўзғатиш»да айбдор деб топилиб, 5 йилга озодликдан маҳрум этилди. Бироқ, у уч йил муддатга пробация назоратига олиниб, суд залидан озод қилинган.

“Чегара билмас мухбирлар” халқаро ташкилотининг 2022-йил чиқарган оммавий ахборот воситалари эркинлиги рейтингида Қирғизистон 180 давлат ичидан 72-ўринни эгаллаган.

Баённомада Қирғизистонда Марказий Осиёдаги бошқа давлатларга нисбатан сўз ва матбуот эркинлиги борлиги, анъанавий ахборот воситаларига давлат назорати мавжудлигига қарамай, Қирғизистон матбуотида “маълум даражада плюрализм” сақланиб қолгани айтилади.

Рейтингда Қирғизистон 2021-йили 79-ўринда, 2020-йили эса 82-ўринда бўлган.

Шу йилнинг 7-октябрида АҚШ давлат котибининг ёрдамчиси вазифасини бажарувчиси Элизабет Кеннеди-Трюдо билан учрашган Қирғизистон президенти аппаратининг ахборот сиёсати хизматининг етакчиси Дайирбек Орунбеков ҳам оммавий ахборот воситаларининг эркинлиги рейтингида Қирғизистон 7 ўринга юқорилаганини эслатиб, буни президент сиёсатининг, жумладан, сўз эркинлигига бўлган муносабатининг натижаси эканини қўшимча қилган.

Элизабет Трюдо Қирғизистонни ахборот воситаларининг эркинлиги бўйича минтақадаги ёрқин ҳудуд деб атаган. Тақдирнинг аччиқ ҳазилини қарангки, шундан сўнг кўп ўтмай, “Азаттиқ” нашри сайти блокланди.

Қирғизистонда фаолият олиб бораётган қатор мустақил нашрлар ва ҳуқуқ ҳимоячилари мамлакатда мустақил оммавий ахборот воситаларига нисбатан босимлар мавжуд эканини айтиб келади.

Журналистлар ҳуқуқини ҳимоя қилиб келган “Институт Медиа Полиси” жамоат фонди 2020-йилнинг октябридан 2022-йилнинг мартига қадар Қирғизистондаги матбуот эркинлиги билан боғлиқ вазиятни кузатиб, бу борада вазият ёмонлашиб бормоқда деган хулосага келган.

Human Rights Watch ва Хельсинки комиссияси ташкилотлари эса Қирғизистон ҳукуматини мустақил журналистлар ва оммавий ахборот воситаларига нисбатан босим ўтказишни тўхтатишга чақирган.

Оқбура, Бишкек.

Расм интернетдан олинди